Unikatowe zdjęcie kościoła parafialnego w Białymstoku z końca XIX w. w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej

W pierwszym kwartale 2020 r. Zbiory Specjalne Biblioteki Uniwersyteckiej wzbogaciły się o ciekawy dokument graficzny (sygn. Gr 1583 i Gr 1584) – naklejone na jedną tekturkę dwie fotografie przedstawiające tzw. stary kościół farny w Białymstoku. Zostały one wykonane przed 1900 r., na co wskazuje fakt, że widoczna na zdjęciach świątynia nie posiada „przybudówki” w formie neogotyckiej katedry projektu arch. Józefa Piusa Dziekońskiego, którą wybudowano w latach 1900-1905.

Oczywiście nie brakuje fotografii przedstawiających białostocki kościół parafialny w końcówce XIX w. Wystarczy przytoczyć przykład zdjęcia z początku lat 80. XIX w. nieznanego autorstwa, stanowiącego część cyklu najstarszych widoków miasta [1], czy fotografii wykonanej przez Józefa Sołowiejczyka do albumu Widoki miasta Białegostoku, ofiarowanego latem 1897 r. carowi Mikołajowi II w czasie jego wizyty w mieście [2]. Na należącym do Zbiorów Specjalnych dokumencie graficznym również znalazł się widok świątyni od strony Placu Bazarnego (jak wówczas nazywano Rynek Kościuszki), ale tym, co tak naprawdę zachęciło nas do zakupu, była druga fotografia. O ile nam wiadomo, jest to pierwsze i jedyne znane zdjęcie przedstawiające wnętrze kościoła przed jego przekształceniem w związku z budową neogotyckiej „przybudówki”!

Zdjęcia kościoła parafialnego w Białymstoku z końca XIX w.

Przyjrzyjmy się więc bliżej tej fotografii, podpisanej rosyjskim słowem oznaczającym ołtarz. Ma ona niewielki format 5,5x7,5 cm i została najprawdopodobniej wykonana przy użyciu jednej z typowych dla końca XIX w. technik fotograficznych, czyli tzw. suchej płyty (techniki bromo-żelatynowej), wynalezionej w 1871 r. przez Richarda Leach Maddoxa. Niestety, wszystko wskazuje na to, że jest to w rzeczywistości kopia innego zdjęcia - na taki wniosek pozwala utrwalone w prawym dolnym rogu rozerwanie pierwowzoru. Zabieg powielenia innego zdjęcia poprzez jego sfotografowanie spowodował przede wszystkim utratę ostrości, chociaż nadal obraz jest na tyle szczegółowy, aby umożliwić dostrzeżenie istotnych szczegółów wystroju i układu prezbiterium białostockiego kościoła parafialnego przed 1900 r.

Przypomnę, że pod koniec XIX w. ks. Wilhelm Szwarc, dziekan i proboszcz białostocki, czynił starania o uzyskanie zgody na budowę nowego kościoła parafialnego. Początkowo planowano umiejscowić go na terenie cmentarza św. Rocha, ale władze państwowe nie wyraziły na to zgody, głównie z powodów technicznych. Natomiast w 1899 r., zamiast zezwolenia na nowy kościół, dopuszczono jedynie rozbudowę starej świątyni, wzniesionej w 1617 r. przez Piotra Wiesiołowskiego (zm. 1621). Uzyskane pozwolenie zdecydowano się wykorzystać w ten sposób, aby do istniejącego kościółka dobudować nową, neogotycką katedrę, co de iure stanowiłoby jego rozbudowę [3]. Urzeczywistnienie tego zamysłu odbyło się kosztem rozbiórki prezbiterium starej świątyni – ściana tęczowa, oddzielająca dawniej prezbiterium od nawy głównej, została zamurowana i na niej ustawiono XVIII-wieczny ołtarz główny. Część wyposażenia przeniesiono do nawy, część zaś uległa likwidacji. Wytworzony po 1900 r. stan utrzymuje się do dnia dzisiejszego.

W dalszej części tekstu chciałbym pobieżnie omówić, co można zobaczyć na nowo pozyskanej fotografii. Będę się przy tym posiłkował szczegółowymi opisami wnętrza białostockiej świątyni zawartymi w wizytacji przeprowadzonej w 1828 r.

Trzeba na początku zaznaczyć, że prezbiterium świątyni było niższe i węższe od nawy głównej. Zamykała je półkolista absyda, a wnętrze doświetlały znajdujące się w niej dwa owalne okna, które wkomponowano w strukturę ołtarza głównego. Z opisu z 1828 r. dowiadujemy się, że do prezbiterium przylegały dwie przybudówki: od strony północnej znajdowała się parterowa zakrystia, od południa zaś stał dwukondygnacyjny aneks, w którego parterze mieścił się skarbiec jeneralny, natomiast na pietrze - pokój lożowy[4]. Skądinąd wiemy, że na ścianie zamykającej prezbiterium na osi głównej kościoła znajdował się kartusz herbowy fundatora, Piotra Wiesiołowskiego. Warto wspomnieć, że w czasie rozbiórki prezbiterium została odkryta srebrna tabliczka erekcyjna z 1617 r. [5].

Tabliczka erekcyjna kościoła z 1617 r. odnaleziona w czasie rozbiórki prezbiterium w 1900 r.
(źródło: K. A. Jabłoński, "Biały i czerwony". Kościoły białostockiej parafii farnej, red. i oprac. A. Szot, Białystok 2008)

Natomiast wyposażenie kościoła uwiecznione na fotografii to efekt prac zrealizowanych w latach 1751-1752 staraniem Jana Klemensa Branickiego [6]. Polichromie wykonane wtedy przez Antoniego Herliczkę zostały pod koniec XIX w. pokryte tynkiem, dlatego ściany świątyni widoczne na zdjęciu są jednolitej barwy. Dopiero realizowane od kilku dekad prace konserwatorskie przywróciły pierwotny blask wnętrzu najstarszej białostockiej świątyni [7].

Wnętrze prezbiterium kościoła parafialnego w Białymstoku przed 1900 r.

Na pierwszym planie fotografii widzimy fragment ściany tęczowej, a po lewej stronie skrawek stojącego nadal w kościele ołtarza Najświętszej Maryi Panny. Tu kończy się strefa nawy głównej i zaczyna się strefa prezbiterium, które symbolicznie rozdzielała drewniana kancella. Warto też zwrócić uwagę na przepiękny i bogato zdobiony kandelabr oświetlający wnętrze nawy głównej, który nie zachował się do dziś (lub został przeniesiony w inne miejsce). Dalej widzimy po lewej stronie ambonę, którą po 1900 r. przeniesiono do nawy głównej i zawieszono na ścianie północnej. Kolejnym cennym szczegółem jest obiekt umieszczony po prawej stronie i mający postać przeszklonego balkonu. To wspomniany pokój lożowy, czyli loża kolatorska Branickich. Loże kolatorskie znajdowały się zwykle w kościołach prywatnej fundacji, a właściciel dóbr, na terenie których świątynia była usytuowana, posiadał nad nimi tzw. prawo patronatu. Dawało mu ono liczne prerogatywy, z których najważniejszą była możliwość prezentowania przed biskupem kandydata na proboszcza, a także pochówku w świątyni oraz posiadania loży kolatorskiej, czyli wyodrębnionego miejsca w kościele, często zlokalizowanego w pobliżu prezbiterium lub ołtarza głównego. Tak też było w Białymstoku. W 1828 r. lożę kolatorską opisywano tymi słowami: od południa jest pokoy, z oknami wypuszczonemi w kościół, snycerską robotą złocone, okien na kościół wielkich trzy w drzewo wyzłacane oprawne, w których szybek jest szesnaście, w dwóch pobocznych w tejże oprawie szybek sztuk szesnaście, i w tymże pokoiu iest piec z kafli białych [8].

Na obu ścianach bocznych prezbiterium, oprócz drzwi prowadzących do zakrystii i skarbca, znajdowały się również stalle dla księży z drzewa dębowego stolarskiej roboty, z drzwiczkami i czterema zamkami. Po lewej stronie za amboną widzimy czarne prostokątne pole wmurowane w ścianę. Jest to najprawdopodobniej wykonana z czarnego marmuru płyta z inskrypcją upamiętniającą Gryzeldę Wodyńską, przybraną córkę Krzysztofa (zm. 1637) i Aleksandry z Sobieskich Wiesiołowskich (zm. 1645), zmarłą młodo w 1633 r. [9]. Dwa lata później Krzysztof Wiesiołowski ofiarował specjalny fundusz, z którego miały być odprawiane msze za dusze zmarłej [10]. W 1900 r. tablicę przeniesiono na zewnętrzną ścianę kościoła parafialnego, gdzie znajduje się – i niestety niszczeje! – do dnia dzisiejszego. Razem z tablicą na tej samej ścianie umieszczono kartusz herbowy, znajdujący się pierwotnie na zamknięciu prezbiterium.

Gryzelda Wodyńska (portret z lat 30. XVII w.)

Tablica upamiętniająca Gryzeldę Wodyńską ufundowana
przez Krzysztofa Wiesiołowskiego ok. 1635 r. , po 1900 r. przeniesiona
z prezbiterium na zewnętrzną ścianę kościoła (fot. W. Wróbel)

Całą szerokość tylnej części prezbiterium zajmował ołtarz główny złożony z antepedium, na którym ustawiono duże cyborium, oraz wysokiej, trójosiowej nastawy ołtarzowej zwieńczonej barokowym naczółkiem. Omawiana fotografia udowadnia, że do dziś zachowała się tylko środkowa część ołtarza, którą przesunięto na zamurowaną ścianę tęczową. Dzięki zdjęciu wiemy, że ołtarz pierwotnie był szerszy i tworzył formę przepierzenia prezbiterium. Przed 1900 r. wydatne belkowanie podtrzymywały cztery kolumny rozdzielające ołtarz na trzy części. W części środkowej, która zachowała się do dziś, znajduje się wciąż obraz Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny pędzla Augusta Mirysa. Dwie części boczne, dziś już nieistniejące, posiadały wnęki, w których ustawione były dwie figury św. Piotra i Pawła. Nad nimi znajdowały się owalne otwory usytuowane na wysokości okien w ścianie zamykającej prezbiterium, poniżej zaś, na wysokości antepedium, umieszczone były dwa wejścia pozwalające na obejście ołtarza. W 1828 r. pisano: ołtarz wielki na wschód słońca pod tytułem Wniebowzięcia Najświętszej Panny Maryi – iest piękney struktury, snycerskiey roboty, cały wyzłacany i antepedium podobneyże roboty, i wyzłacane, w którym obraz Najświętszej Panny Maryi z osobami apostołów, długości łokci cztery, szerokości łokci dwa i pół, malowanie sławnego Mirysa. Cymboryum snycerskiey roboty piękne, w kolumnadach, wyzłacane też i tabernakulum [...]. Po bokach wielkiego ołtarza dwie statui całkiem wyzłacane śś. Apostołów Piotra i Pawła [11]. Dzięki omawianej fotografii możemy zauważyć, że na gzymsach wieńczących naczółki środkowej części ołtarza stały dwie dodatkowe figury putt (dzisiaj mamy tylko dwie ustawione na dolnych spływach wolutowych). Na skrajach belkowania ołtarza również znajdowały się dwie, niezachowane do dziś figury przedstawiające – najpewniej – anioły w postaci półleżącej.

Wnętrze kościoła parafialnego w Białymstoku współcześnie (fot. W. Wróbel)

Do chwili obecnej pierwotny wystrój prezbiterium tzw. starego kościoła parafialnego w Białymstoku mogliśmy poznać jedynie dzięki opisom zawartym w wizytacji i inwentarzach świątyni. Dlatego też pozyskana do Zbiorów Specjalnych fotografia jest tak cenna. Oprócz źródeł archiwalnych mamy teraz do naszej dyspozycji materiał ikonograficzny, który – mam nadzieję – posłuży do przeprowadzenia nowej analizy historyczno-artystycznej nieistniejącej dziś części zabytkowego kościoła.

Oprac. Wiesław Wróbel

Przypisy:
[1] Fotografie, znajdujące się w zbiorach prywatnych, zostały opublikowane w: A. Lechowski, Białystok. Urok starych klisz, Białystok 2005. 
[2] Album zachował się w dwóch egzemplarzach, przechowywanych w zbiorach Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Białymstoku oraz Muzeum Historycznego w Białymstoku. Z drugiego egzemplarza fotografie zostały opublikowane w: Fotografie Józefa Sołowiejczyka. Katalog kolekcji Muzeum Podlaskiego w Białymstoku, oprac. E. Iwaszko, Białystok 2014. 
[3] K. A. Jabłoński, "Biały i czerwony". Kościoły białostockiej parafii farnej, red. i oprac. A. Szot, Białystok 2008, s. 116-132.
[4] Archiwum Archidiecezjalne w Białymstoku [dalej: AAB], Parafia pw. WNMP w Białymstoku, Wizyta generalna kościoła parafialnego białostockiego [...] uczyniona 1828 miesiąca września 30 dnia.
[5] H. Mościcki, Białystok. Zarys historyczny z 22 ilustracjami, Białystok 1933, s. 14, przyp. 11.
[6] Szeroko na temat prac przeprowadzonych w latach 1751-1752: J. Nieciecki, Wystrój snycerski kościoła pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Białymstoku, w: Studia nad sztuką renesansu i baroku, t. 1, pod red. A. Maślińskiego, Lublin 1989, s. 55-111.
[6] O pracach konserwatorskich m.in. Pamięć fundatora. Świątynie-mauzolea w krajobrazie kulturowym Podlasia, oprac. J. Maroszek, Białystok 1998, s. 15-17.
[7] AAB, Parafia pw. WNMP w Białymstoku, Wizyta generalna kościoła parafialnego białostockiego [...] uczyniona 1828 miesiąca września 30 dnia, k. 2.
[8] W. Jarmolik, Gryzelda Wodyńska, przybrana córka Wiesiołowskich, „Białostocczyzna” 1992, z. 4, s. 44-46.
[9] Archiwum Główne Akt Dawnych, Kapicjana, p. 55, s. 511-517; W. Wróbel, Fundacje kościelne białostockiej linii rodu Wiesiołowskich w XVI i XVII wieku, „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie”, seria: Zeszyty Historyczne 2009, z. X, s. 190-191.
[10] AAB, Parafia pw. WNMP w Białymstoku, Wizyta generalna kościoła parafialnego białostockiego [...] uczyniona 1828 miesiąca września 30 dnia, k. 2.