Doktor Teofil Noniewicz i Czytelnia Naukowa w Suwałkach - z badań proweniencyjnych zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej

Zbiory specjalne Biblioteki Uniwersyteckiej - oprócz starodruków czy map – tworzą także wydawnictwa zwarte i czasopisma z lat 1800-1918, których kolekcja liczy aktualnie prawie 9000 woluminów. Nie będzie chyba przesadą stwierdzenie, że to prawdziwy raj dla bibliofilów oraz badaczy przeszłości książki. Trudno nawet scharakteryzować ten zbiór w jakichś ogólnych kategoriach. Można jedynie zaznaczyć, ze znajduje się w nim dużo książek wydanych w regionie i jeszcze więcej tych, które wiązały z regionem osoby właścicieli. Rzadko który egzemplarz nie posiada zapisu proweniencyjnego, pieczątki własnościowej, sygnatury, dedykacji, podpisu. Za przykład niech posłuży książka o sygn. 98430/1, czyli pierwszy tom Dziejów Anglii od wstąpienia na tron Jakuba IIgo autorstwa Tomasza Babingtona Macaulaya, wydany w Warszawie w 1873 r. nakładem księgarni Gebethnera i Wolffa. Na stronie tytułowej druku znajduje się odręczny podpis Dr. Noniewicz oraz pieczątka Czytelnia Naukowa w Suwałkach.

T. B. Macaulay, Dzieje Anglii, t. I, Warszawa 1873
(ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej)

Każdy, kto choć trochę poznał historię Suwałk, z pewnością od razu rozpozna, kim był ów Dr Noniewicz. To oczywiście dr Teofil Noniewicz, postać szczególnie zasłużona dla miasta nad Czarną Hańczą, już za życia uhonorowana nadaniem jej imienia jednej z głównych ulic Suwałk. Urodził się w Suwałkach w 1851 r. jako syn Ignacego i Marii z Pawłowiczów, wywodził się więc z litewskiej szlachty pieczętującej się herbem Prus. Był najmłodszym z rodzeństwa: miał starszych braci Edwarda i Kaliksta oraz siostrę Justynę Annę. Jego bogata biografia mogłaby stanowić temat na odrębną publikację, tu podamy tylko podstawowe informacje.

Doktor Teofil Noniewicz (1851-1928)
(A. Matusiewicz, Szpital w Suwałkach. Dzieje i ludzie 1842–1985–2015, Suwałki 2015)

Teofil uczył się najpierw w miejscowym gimnazjum; w latach 1868–1874 studiował medycynę w Szkole Głównej, a następnie na Uniwersytecie Warszawskim. Od 1876 do 1879 r. był lekarzem wojskowym. Po przeniesieniu do rezerwy znalazł zatrudnienie w suwalskim szpitalu śś. Piotra i Pawła, którego ordynatorem został w 1892 r. funkcję tę pełnił do I wojny światowej, pracując jednocześnie w szpitalu żydowskim. Po przymusowym pobycie w Homlu i Bobrujsku w 1918 r. powrócił do Suwałk i ponownie objął zarząd miejscowego szpitala. Był także członkiem Tymczasowej Rady Obywatelskiej Okręgu Suwalskiego i prezesem pierwszej Rady Miejskiej po odzyskaniu niepodległości. Nie zaniedbywał również działalności społeczno-dobroczynnej: udzielał się w pracach miejscowego Towarzystwa Dobroczynności, Towarzystwa Lekarzy Guberni Suwalskiej i Towarzystwa Naukowo-Lekarskiego Ziemi Suwalskiej, Należał też do grona założycieli straży ogniowej (w latach 1919–-1924 był prezesem jej zarządu), prezesował Polskiej Czytelni Naukowej, organizował działalność kulturalną. W 1878 r. ożenił się z Zofią Eleonorą z Guzewiczów (ur. 1883), z którą miał cztery córki i syna [1]. Teofil Noniewicz zmarł w 1928 r.

W jego biografii jest też wątek białostocki. Otóż jedna z jego córek, Zofia, urodzona 1 kwietnia 1883 r., w 1903 r. wstąpiła w związek małżeński z Wacławem Malinowskim, synem wieloletniego prezydenta Białegostoku Franciszka Malinowskiego [2]. Wacław był właścicielem majątku Motule koło Suwałk, współorganizował także z suwałczanami jedną z pierwszych tamtejszych firm przewozowych „Toczyłowski i Spółka”, działającą w latach 1909-1914 [3].

Trudno powiedzieć coś więcej na temat księgozbioru dr. Teofila Noniewicza. Jako człowiek dobrze wykształcony musiał posiadać znaczny zasób książek, a o jego stosunku do nich świadczy oprawa introligatorska Dziejów Anglii Macaulaya, którą zamówił indywidualnie na własne potrzeby. Dowodzą tego inicjały T. N. widoczne u dołu grzbietu.

Inicjały Teofila Noniewicza na grzbiecie książki (fot. W. Wróbel)

Z posiadanej w zbiorach Biblioteki książki można wnioskować, że Noniewicz podarował ją jeszcze przed I wojną światową wspomnianej wyżej Polskiej Czytelni Naukowej w Suwałkach. Tę ze wszech miar ważną i szlachetną inicjatywę z początku XX w. opisują Andrzej Matusiewicz, Tadeusz Radziwonowicz i Krzysztof Skłodowski, autorzy rozdziału w obszernej monografii Suwałki. Miasto nad Czarną Hańczą (Suwałki 2005): Ważną rolę w propagowaniu czytelnictwa, literatury i nauki w Suwałkach odegrała Czytelnia Naukowa. Została otwarta 17 września 1906 roku, a „Tygodnik Suwalski” (1906, nr 25) uznał to za fakt »bardzo doniosły w naszym życiu umysłowym (…). Kto chce pracować, kto pragnie zdobyć, albo pogłębić swą wiedzę ogólną, a nawet fachową – ten może znaleźć w Czytelni Naukowej pomoc niezbędną w postaci książek«. Czytelnia była otwarta codziennie od szesnastej do dziewiętnastej, a także w niedzielę i święta. Na mocy uchwały z piątego grudnia 1911 roku książki o treści naukowej wypożyczano na dwa miesiące, a o treści beletrystycznej na dwa tygodnie. Kara wynosiła pięć kopiejek za tydzień. Jedna osoba mogła wypożyczyć dwie książki, czasopisma zaś dopiero po oprawieniu rocznika. Czytelnia prenumerowała w zależności od stanu funduszy od 20 do 33 czasopism. Jej księgozbiór rósł systematycznie, od 534 tytułów w 1906 roku do 1037 w 1912. Najwięcej odwiedzających miała w 1908 roku (3769), najmniej – w 1911 (2331). W 1910 roku wypożyczyła czytelnikom do domów 1393 książki i 446 czasopism. […] Systematycznie rosła liczba jej członków, od 38 w 1906 roku do 95 w 1912. […] Na początku 1907 roku Czytelnia Naukowa połączyła się w federację z Suwalskim oddziałem Towarzystwa Kultury Polskiej […]. [4]

Pieczątka Czytelni Naukowej w Suwałkach

Widniejący na książce numer 409, później skreślony i zamieniony na 193 (trudno jednak definitywnie stwierdzić, który był wcześniejszy), została ona ofiarowana przez doktora Noniewicza już w 1906 r. i stanowiła egzemplarz współtworzący pierwotny zasób Czytelni Naukowej. W inicjatywie powołania do życia Czytelni brali udział wybitni przedstawiciele suwalskich elit intelektualnych, nie mogło więc zabraknąć wśród nich ordynatora miejskiego szpitala.

Podpis własnościowy doktora Noniewicza na stronie tytułowej

Warto wspomnieć, że podobna inicjatywa w Białymstoku pojawiła się niedługo później: w 1907 r. gubernator grodzieński zatwierdził statut Towarzystwa Otwierania i Utrzymywania Bibliotek, którego zadaniem było uruchomienie pierwszej w mieście publicznej czytelni i wypożyczalni książek. Ich organizacja trwała jednak dłużej niż w Suwałkach, gdyż pierwsze placówki oddano potrzeby użytkowników dopiero w 1910 r. [5]

Późniejsze losy omawianej książki są zapewne tożsame z historią księgozbioru Czytelni Naukowej. Prawdopodobnie po 1918 r. weszła ona w skład innej biblioteki, a po rozproszeniu w czasie II wojny światowej egzemplarz Noniewicza mógł trafić w ręce prywatne. Dopiero w 1984 r. zakupiła go Biblioteka Uniwersytecka.

Oprac. mgr Wiesław Wróbel
https://uwb.academia.edu/WiesławWróbel

Przypisy:
[1] A. Matusiewicz, T. Radziwonowicz, K. Skłodowski, Historia Suwałk do 1945 roku, w: Suwałki. Miasto nad Czarną Hańczą, Suwałki 2005, s. 188–189, 196–197, 243, 391; A. Matusiewicz, Szpital w Suwałkach. Dzieje i ludzie 1842–1985–2015, Suwałki 2015, s. 53 [dostęp 02.06.2017].
[2] Archiwum Państwowe w Suwałkach, Akta stanu cywilnego parafii rzymskokatolickiej w Suwałkach, sygn. 116, nr 83.
[3] A. Matusiewicz, T. Radziwonowicz, K. Skłodowski, Historia Suwałk do 1945 roku…, s. 153.
[4] Tamże, s. 253.
[5] Narodowe Archiwum Historyczne Białorusi w Grodnie, f. 103, op. 1, d. 106, k. 1-56; H. Mościcki, Białystok. Zarys historyczny z 22 ilustracjami, Białystok 1933, s. 186; Z. Sokół, Miejska Biblioteka Publiczna w Białymstoku, „Gazeta Białostocka” 10.07.1964 nr 163, s. 4, Z. Sokół, Dzieje bibliotek w Białymstoku (od XVIII do 1939 r.), Białystok 1999, s. 39-40; T. Kruszewska, Biblioteka Publiczna w Białymstoku przed odzyskaniem niepodległości w 1919 r., „Bibliotekarz Podlaski” 2003, nr 6, s. 64-84.