"Cudze chwalicie, swego nie znacie, sami nie wiecie, co posiadacie…" - XVI-wieczne dokumenty pergaminowe ze zbiorów Archiwum i Muzeum Archidiecezjalnego w Białymstoku

Nikt chyba trafniej od Stanisława Jachowicza (1796-1857), polskiego poety, bajkopisarza i pedagoga nie ujął problemu niedoceniania rzeczy znajdujących się w zasięgu naszej ręki, a zachwycania się tym, co może i wspaniałe, ale jednak „cudze”. Z powyższym cytatem jako mottem, korzystając z gościnnych łam bloga Egzemplarz (nie)obowiązkowy, postanowiłam przypomnieć o jednym z takich „swojskich” skarbów: kolekcji szesnastowiecznych dokumentów pergaminowych, przechowywanej w zasobie Archiwum Archidiecezjalnego w Białymstoku (AAB). 

Omawiane dokumenty wchodzą w skład zespołu Akta Archidiakonatu Białostockiego (z. nr 2). Są spuścizną po jednej z najstarszych instytucji archiwalnych, ukonstytuowanej na terenie miasta – Archiwum Archidiakonatu Białostockiego (określanym też Archiwum Duchownym Obwodu Białostockiego). Zbiór ten od blisko 200 lat znajduje się w stolicy Podlasia i cieszy się zainteresowaniem badaczy dziejów Kościoła i regionu. Jednostkowo opisywane dokumenty były już wielokrotnie wykorzystywane w pracach naukowych. Mimo to, ze względu na stan zachowania i niedostateczną ewidencję zasobu kolekcja pergaminów ciągle stwarza okazję do nowych odkryć. 

Po podpisaniu traktatu pokojowego między Rosją a Francją w Tylży w 1807 r. terytorium tzw. obwodu białostockiego zostało włączone do Cesarstwa Rosyjskiego. W 1808 r. arcybiskup mohylewski Stanisław Bohusz Siestrzeńcewicz erygował na tym obszarze nową jednostkę administracji kościelnej – archidiakonat okręgowy ze stolicą w Białymstoku. Pierwszym archidiakonem uczynił dotychczasowego dziekana białostockiego, ks. Ignacego Rakowskiego. W granicach archidiakonatu, podlegającego bezpośrednio metropolii w Mohylewie, znalazło się ponad 50 parafii, należących do przedrozbiorowych diecezji wileńskiej i łuckiej. Należy zaznaczyć, że decyzja o utworzeniu archidiakonatu nie uzyskała potwierdzenia papieża aż do 1847 r., kiedy po podpisaniu konkordatu między Stolicą Apostolską i Rosją na nowo rozgraniczono diecezje w cesarstwie (bullą Universalis Ecclesiae cura z 1848 r.).

Granice archidiakonatu białostockiego w latach 1808-1848

Na przełomie 1819 i 1820 r., w wyniku realizacji ukazu konsystorza mohylewskiego, w całej Rosji rozpoczęła się akcja gromadzenia dokumentów funduszowych kościołów i klasztorów w diecezjalnych lub klasztornych archiwach. Ukaz zalecał przekazywanie oryginalnych dokumentów lub (przy ich braku) uwierzytelnionych sądowo kopii do spełniających odpowiednie warunki centralnych archiwów. Dokumenty z terenu archidiakonatu, wedle przynależności administracyjnej, powinny były zostać przewiezione do Mohylewa. Stało się jednak inaczej. Staraniem ówczesnego archidiakona białostockiego, ks. Kazimierza Kubeszowskiego, władze kościelne wyraziły zgodę na zdeponowanie archiwaliów w kościele parafialnym pw. Wniebowzięcia NMP w Białymstoku. Na „magazyn archiwalny” przeznaczono skarbczyk nad zakrystią po północnej stronie prezbiterium świątyni (obecnie nie istnieje).

Dnia 30 stycznia 1820 r. ks. Kubeszowski wystosował do podległego duchowieństwa zarządzenie, nakazujące zbiórkę akt. Rządcy parafii oprócz samych dokumentów mieli dostarczać także ich wykazy (sumariusze). Do opieki nad archiwaliami archidiakon wyznaczył archiwariusza, ks. Piotra Chwiećkowskiego, dotychczasowego kapelana w białostockim zgromadzeniu Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo. Łącznie do lat 40. XIX w. w Archiwum Archidiakonatu Białostockiego zgromadzono blisko 400 sztuk dokumentów i akt, w tym oryginalne dokumenty pergaminowe i papierowe z XVI, XVII i XVIII w. oraz w formie ekstraktów i prostych kopii rozmaite dokumenty i akta dotyczące funduszów i uposażenia kościołów parafialnych z obszaru archidiakonatu.

Oprócz archiwaliów pochodzących bezpośrednio z parafii, znaczny ich odsetek został przywieziony z Archiwum Diecezjalnego w Wilnie. Najcenniejszą grupę akt (w tym większość szesnastowiecznych dyplomów pergaminowych) zgromadzono w Białymstoku jeszcze w czasach zaboru pruskiego (1795-1807). Zostały one przywiezione z Wilna w 1799 r. podczas ekspedycji tajnego radcy Kamery Wojny i Domen Johanna Salomona Jackstein i zdeponowane w registraturze kameralnej Deputacji ds. Wyznaniowych. Losy tych akt pomiędzy 1807 a 1820 r. wymagają jeszcze badań. Po traktacie w Tylży i przekazaniu władzy w obwodzie białostockim Rosjanom, mogła nimi zarządzać właściwa dla spraw wyznaniowych komórka organizacyjna Białostockiego Rządu Obwodowego. Przesłanki źródłowe wskazują, że przynajmniej część akt trafiła z powrotem do parafii, a dopiero stamtąd po zarządzeniu archidiakona Kubeszowskiego do Archiwum Archidiakonatu. W 1820 r. do ukonstytuowanego już archiwum przywieziono drugą transzę akt z Archiwum Diecezjalnego w Wilnie. Wśród sprowadzonych materiałów największy procent stanowiły osiemnastowieczne inwentarze i opisy kościołów, kopie funduszów oraz różnych zapisów, testamentów, sądowych dekretów. Pojedyncze archiwalia z XVI i XVII stulecia stanowiły szczątki tych, których nie zabrano w 1799 r.

Stary kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP, w którym w XIX w. przechowywano dokumenty Archiwum Archidiakonatu Białostockiego. Fotografia pocztówkowa z 1897 r.

Kres funkcjonowaniu Archiwum Archidiakonatu Białostockiego położyły wzmiankowane już wcześniej zmiany organizacji diecezjalnej w Imperium Rosyjskim. Po 1848 r. obszar archidiakonatu białostockiego został włączony do diecezji wileńskiej. Archidiakoni utracili posiadane prerogatywy, zachowując tytuł i uposażenie roczne w wysokości 400 rubli.
 Archiwalia zdeponowane w Białymstoku w 1. połowie XIX w. przetrwały do czasów współczesnych. Na obecnym etapie porządkowania zespołu nie mamy pewności, jak długo zasób archiwum archidiakońskiego zachował odrębność, ani jaki odsetek akt uległ rozproszeniu wskutek dziejowych zawirowań. W 2. połowie XIX stulecia do zgromadzonych w świątyni materiałów dołączano związane z funkcjonowaniem urzędu dziekana białostockiego i kancelarii miejscowej parafii pw. Wniebowzięcia NMP. Akta te przechowywano wspólnie ze spuścizną aktową kancelarii archidiakońskiej. Wiosną 1902 r. zburzono prezbiterium siedemnastowiecznej świątyni białostockiej, aby kontynuować prace przy budowie neogotyckiej katedry. Z pewnością już wcześniej zbiorom archiwalnym wyznaczono tymczasową siedzibę, prawdopodobnie w budynku plebanii, po czym powróciły do świątyni parafialnej. W latach 40. XX w. były przechowywane w skarbcu, razem ze starymi szatami i naczyniami liturgicznymi. 

W latach 70. XX w. z inicjatywy biskupa Henryka Gulbinowicza podjęto pierwsze próby uporządkowania archiwum i księgozbioru białostockiej prokatedry. W 1975 r. zadanie to powierzono docentom z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Stanisławowi Litakowi i Wiesławowi Müllerowi. Zbiory przechowywano wówczas w salce nad zakrystią kościoła, co stanowiło nawiązanie do dziewiętnastowiecznego Archiwum Archidiakonatu. Następnie materiały archiwalne i biblioteczne przeniesiono do pomieszczenia w jednej z wież kościoła, a potem do galerii nad nawą boczną. W 1979 r. na polecenie biskupa Edwarda Kisiela przewieziono je do dwóch pokojów w budynku Wyższego Seminarium Duchownego w Białymstoku. Archiwalia oczyszczono i rozdzielono z księgozbiorem, który przekazano do biblioteki seminaryjnej. W 1980 r. pieczę nad zasobem archiwalnym powierzono ks. Tadeuszowi Krahelowi, pierwszemu dyrektorowi Archiwum Archidiecezjalnego w Białymstoku. W 1998 r. archiwalia przeniesiono do pomieszczeń magazynowych w nowo zbudowanym gmachu Biblioteki Archidiecezjalnego Wyższego Seminarium Duchownego, a od 2012 r. przechowywane są w nowoczesnej siedzibie Archiwum i Muzeum Archidiecezjalnego w Białymstoku przy ul. Warszawskiej 48.

Obecnie trwają prace nad uporządkowaniem zasobu i sporządzeniem inwentarza idealnego zespołu Akta Archidiakonatu Białostockiego, uwzględniającego nie tylko archiwalia zachowane w zbiorach AAB, ale i te, które w wyniku szeregu dziejowych zawirowań uległy rozproszeniu w archiwach polskich i zagranicznych. W ramach zespołu zostały zewidencjonowane 33 dokumenty pergaminowe i papierowe, z tego 23 rękopiśmienne dyplomy sporządzone na podłożu pergaminowym, wystawione w XVI w. Stanowią one jedną z najwartościowszych kolekcji dokumentów w północno-wschodniej Polsce, zarówno jeśli chodzi o zbiory instytucji państwowych, jak i kościelnych archiwów czy muzeów. Sześć dokumentów zostało poddanych pełnej konserwacji w 2013 r. (sygn. 2.1.2, -4, -6, -9, -10, -19). 

Chronologicznie zbiór obejmuje lata 1511-1597, chociaż w niektórych jednostkach znajdujemy transumpty dokumentów wcześniejszych, np. w sygn. 2.1.2a (zawierającej kopie dokumentów funduszowych wielkiego księcia litewskiego Aleksandra dla kościoła w Bielsku Podlaskim z lat 1492 i 1493) czy sygn. 2.1.9 (zawierającej transumpt przywileju fundacyjnego dla kościoła w Dziadkowicach z 1431 r.). Terytorialnie dokumenty dotyczą parafii rzymskokatolickich w dziewięciu miejscowościach leżących w granicach dawnego archidiakonatu białostockiego [Dziadkowice (1), Dobrzyniewo Kościelne (1), Bielsk Podlaski (6), Goniądz (4), Juchnowiec Kościelny (2), Jasionówka (1), Kalinówka Kościelna (3), Małaszówka/Dąbrowa (1), Nowy Dwór (3)], oraz 1 parafii z dawnej diecezji janowskiej (podlaskiej) – w Rozbitym Kamieniu (sygn. 2.1.29). Obecność tego ostatniego w zbiorze jest zapewne wynikiem pomyłki plebana bielskiego, który przekazał do Archiwum Archidiakonatu pergamin w błędnym przekonaniu, że jest to indulgencja wieczysta nuncjusza apostolskiego Zachariasza Ferreri dla kościoła w Bielsku (z 1521 r.). W 2014 r. podczas prac inwentaryzacyjnych wśród przypadkowych luźnych akt odkryto zagubiony wcześniej obiekt o sygn. 2.1.27a, co do którego było podejrzenie, że nie zachował się do czasów współczesnych.

Dokument bp. wileńskiego Jana z Książąt Litewskich potwierdzający fundację kościoła w Kalinówce Kościelnej (1534 r.)

Własnoręczny podpis króla Zygmunta Augusta złożony na dokumencie potwierdzającym fundację kościoła w Kalinówce Kościelnej

 Tematycznie dokumenty zazwyczaj odnoszą się do najwcześniejszych dziejów poszczególnych parafii oraz podstaw ich funduszu. Zwykle są najstarszą (lub jedną z najstarszych) informacją o ich funkcjonowaniu, uposażeniu czy obsadzie duchownej. Wystawcami dokumentów są monarchowie polscy, wielcy książęta litewscy, książęta i dygnitarze Korony i Litwy, przedstawiciele lokalnych rodów szlacheckich oraz wysocy dygnitarze Kościoła Katolickiego. Znajdujemy wśród nich m.in. Zygmunta I Starego, Zygmunta II Augusta, Zygmunta III Wazę, królową Bonę, wojewodę wileńskiego i kanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego (dalej: WKL) Mikołaja Mikołajewicza Radziwiłła, podskarbiego WKL Stanisława Zachariaszewicza Włoszka dworzanina królewskiego i właściciela Juchnowca; Łukasza, Kacpra i Jerzego Kurzenieckich, synów starosty pińskiego Jana, dziedziców na Kalinówce; biskupa łuckiego i wileńskiego Pawła Holszańskiego; biskupa wileńskiego Jana z Książąt Litewskich; kardynała Tomasza Bakócza prymasa Węgier i legata Stolicy Apostolskiej czy kardynała Wincentego Laureo nuncjusza apostolskiego w Polsce.

Pieczęć Mikołaja Radziwiłła z herbem Trąby (1520 r.) z jednego z dokumentów (po konserwacji)

 Przy 15 obiektach zachowały się (w różnym stopniu) oryginalne pieczęcie woskowe przywieszone bądź luzem, niektóre w metalowych lub drewnianych puszkach. Warto pamiętać, że oprócz zainteresowania historyków, historyków sztuki czy archiwistów omawiane obiekty budzą też zainteresowanie konserwatorów dzieł sztuki oraz badaczy zabytkowego piśmiennictwa, ze względu na technologię wykonania dokumentów i zastosowanych surowców (pergamin, pieczęcie, atramenty etc.). 

Szczegółowo ze zbiorem szesnastowiecznych dokumentów pergaminowych przechowywanych w AAB można zapoznać się dzięki szczegółowemu wykazowi dostępnemu tutaj:

Archiwum Archidiecezjalne w Białymstoku, Akta Archidiakonatu w Białymstoku (z. nr 2). Zbiór dokumentów pergaminowych i papierowych (wyciąg z inwentarza, stan na 2016 r.)

Osoby zainteresowane odsyłam także do pozycji zawartych w załączonej bibliografii. 

oprac. mgr Marta Wróbel

Archiwum i Muzeum Archidiecezjalne w Białymstoku

Wybrana bibliografia: 

• Dąbrowski S., Archidiakonat Białostocki (1808-1842), Lublin 1963, mps w Bibliotece KUL.
• Dziedzictwo do życia przywrócone... Podsumowanie konserwacji archiwaliów i muzealiów z XVI-XVIII w. ze zbiorów Archiwum i Muzeum Archidiecezjalnego w Białymstoku [katalog wystawy], Białystok 2013. 
• Krahel T., Archiwum Archidiecezjalne w Białymstoku, „Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 53, 1986, s. 41-42. 
• Krahel T., Od parafii do metropolii. Z kościelnych dziejów Białegostoku, „Białostocczyzna” 1999, nr 1, s. 31-37. 
• Krahel T., Zarys dziejów (archi)diecezji wileńskiej, „Studia Teologiczne Białystok Drohiczyn Łomża”, t. 5-6, 1987-1988, s. 7-72. 
• Maroszek J., Wilczewski W. F., Archiwa kapituły i kurii diecezjalnej wileńskiej, dzieje i współczesne miejsca przechowywania w zbiorach litewskich i polskich, „Białostocczyzna” 1998, nr 4, s. 3-9. 
• Stojanowski J., O tak zwanym „Archiwum Polskim” w pruskiej Kamerze Białostockiej 1799-1807, „Archeion”, t. 35, 1961, s. 29-63. 
• Szot A., Wróbel M., Sumariusz zawartości Archiwum Archidiakonatu Białostockiego z lat 40. XIX w., w: Archiwalne dziedzictwo, red. A. Szot, Białystok 2017, s. 27-76. 
• Wróbel M., Kształtowanie zasobu Archiwum Archidiakonatu Białostockiego (1820-1847) jako przykład losów dokumentów kościelnych w Cesarstwie Rosyjskim [referat wygłoszony na konferencji Od Maximis undique pressi do Totus Tuus Poloniae populus. Metropolie mohylewska i wileńska w latach 1798-1992, Białowieża 16-18 XI 2016 r., w druku], mps w AAB. 
• Wróbel M., Z dziejów kształtowania się zasobu zespołu Akta Archidiakonatu Białostockiego (1511-1848), Białystok 2011, mps w AAB.