Ekslibrisy w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej: Mieczysław Adam Ubysz

Księgozbiór Biblioteki Uniwersyteckiej kryje w sobie wiele niespodzianek. Tym razem, przy opracowywaniu książek w ramach projektu DUN Wprowadzanie do obiegu naukowego księgozbioru Biblioteki Uniwersyteckiej im. Jerzego Giedroycia poprzez retrospektywne opracowanie zbiorów, wpadła mi w ręce książka Wacława Zagórskiego Wolność w niewoli z 1971 roku (syg. Z 102265), przedstawiająca zagadnienia związane z ruchem oporu w Warszawie w latach 1939-1944 oraz Powstaniem Warszawskim. Na drugiej stronie jej okładki, w lewym górnym rogu, odkryłam wklejoną kartkę z ekslibrisem M. Ubysza. Tytuł ten trafił do zbiorów biblioteki prawdopodobnie poprzez zakup antykwaryczny.

Ekslibris M. Ubysza

Większości z nas zapewne nazwisko właściciela ekslibrisu nic nie mówi. Nic w tym dziwnego, zważywszy na to, że bywa on określany jako „zapomniany poeta walczącej Warszawy”. Mieczysław Adam Ubysz, pseudonim „Wik”, urodził się 28 stycznia 1915 roku jako syn Adama Ubysza i Heleny z domu Niteckiej w Ozorkowie koło Łodzi. Szkołę średnią skończył w Zgierzu, a następnie studiował prawo i nauki społeczne na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. W 1938 roku pracował jako spiker w wileńskiej Rozgłośni Polskiego Radia. Uczestniczył w kampanii wrześniowej, walcząc jako ochotnik w obronie Warszawy. Po kapitulacji znalazł się w Krakowie, gdzie zaangażował się działalność konspiracyjną. Zagrożony dekonspiracją, w 1940 przeniósł się do stolicy. Pracował jako sprzedawca peronowy na Dworcu Wschodnim, jednocześnie pełniąc funkcję wywiadowcy na potrzeby konspiracyjnego podziemia.

Mieczysław Ubysz
Źródło: Tadeusz Kubalski Żołnierze walczącej Warszawy, Warszawa 1988, s. 158.

W 1944 roku został przydzielony do jednego z oddziałów Sztabu Komendy Głównej AK; dowodził patrolem megafonowym operującym w rejonie północnej części Śródmieścia - kilkuosobowym zespołem, do zadań którego należało nadawanie przez megafon audycji informacyjno-propagandowych dla żołnierzy polskich oraz ludności cywilnej, jaki w języku niemieckim w celu demotywacji i dezinformacji żołnierzy niemieckich. Ubysz współtworzył także stację nadawczo-odbiorczą AK „Błyskawica” [1], która rozpoczęła nadawanie 8 sierpnia. Należał do zespołu programowego i pełnił funkcję spikera. Po upadku powstania dostał się do niewoli – przebywał w Stalagu IV b/H Zeithain (podobóz Stalagu IV-B Mühlberg), gdzie nadal pisał wiersze. Pierwsze – i ostatnie za jego życia – tomiki poezji ukazały się już w latach 1945 i 1946: odpowiednio Czas wirujący (Northeim, nakładem Władysława Helnarskiego) i Brew (Hanower, nakładem Wydawnictwa Polskiego Związku Wychodźctwa Przymusowego) [2]. Tak opisywał twórczość Ubysza Jan Szczawiej:
kl

Jego poezja nie była patetyczna i nie była radosna. Nie było w niej euforii 

zbliżającego się zwycięstwa. Była w niej śmierć, klęska i przekleństwa. 

Była to właściwie poezja odwrotu i rozgromu. Ale jakże znakomicie dopełnia 

ona bohaterską poezję Powstania. [3]

kl

Mieczysław Ubysz wrócił do Polski wiosną 1947 roku. Ze względu na powstańczą przeszłość miał problemy ze znalezieniem stałej pracy; imał się różnych zajęć, bywał również bezrobotny. Starania, podejmowane wraz z przyjacielem Tadeuszem Kubalskim, o wydanie swojej twórczości nie zakończyły się sukcesem. Poeta, zniechęcony, zaprzestał wysiłków po ostatecznej odmowie w 1956 roku [4]. Nie przestał jednak pisać wierszy [5], które odczytywał na organizowanych co jakiś czas wieczorach autorskich. Brał również udział w organizacji uroczystości upamiętniających powstanie oraz wybuch i zakończenie II wojny światowej, przygotowując programy i angażując wykonawców. Zmarł 6 lutego 1970 roku w Warszawie, pokonany przez chorobę. Został pochowany na Powązkach (kwatera B-22, rząd 4, grób 12).

Studio radiostacji powstańczej "Błyskawica"

Ekslibris Mieczysława Ubysza należy do ekslibrisów narracyjnych, jako że zawiera liczne odwołania do powstańczej przeszłości właściciela oraz jego twórczości poetyckiej. Jest to grafika o wymiarach 4,7x4,1 cm wykonana metodą cynkotypii [6], zaliczaną do technik chemigraficznych. Znajduje się na niej postać powstańca warszawskiego z obwiązaną bandażem głową, trzymającego w rękach karabin. Po jego lewej stronie, u góry, widnieje symbol Polski Walczącej, natomiast po prawej – stos książek. Lewy dolny róg zajmuje napis „Ex libris M. Ubysza” (Z księgozbioru M. Ubysza), a całość otacza tekst:
kl

Stacja Armii Krajowej w Warszawie 

raz ostatni pozdrawia żołniersko 

wszystkich braci walczących na świecie. 

O zwycięstwo! O… wasze zwycięstwo.
kl

Jest to jedna ze strof wiersza Ostatni komunikat Ubysza [7], napisanego 15 sierpnia 1944 roku, czyli na długo przed upadkiem Powstania. Utwór ten Władysław Bartoszewski określił jako wizjonerski, przewidujący mające nastąpić dopiero za kilka tygodni wydarzenia, oraz jako jeden z najbardziej przejmujących w poezji powstańczej [8]. Jego treść i forma nawiązuje do komunikatów nadawanych przez powstańczą radiostację „Błyskawica”.

W obrębie grafiki znajduje się także data powstania ekslibrisu oraz sygnatura autora. Inicjały T.K. pozwalają go jednoznacznie zidentyfikować jako wspomnianego wcześniej Tadeusza Kubalskiego, również powstańca i przyjaciela poety. Jego sylwetka zostanie przybliżona w jednym z następnych postów.

oprac. mgr Ewa Witkowska

Przypisy: 
[1] Powstańcza radiostacja „Błyskawica” została skonstruowana na polecenie Komendy Głównej Armii Krajowej. Początkowo mieściła się w gmachu obecnej Poczty Głównej, by ostatecznie znaleźć się w budynku Biblioteki Publicznej na ulicy Koszykowej. Jej kierownikiem był Stanisław Zadrożny, natomiast do spikerów należeli m.in. Jan Nowak-Jeziorański (prowadził audycje w języku angielskim) oraz Jeremi Przybora (najbardziej znany jako współtwórca późniejszego „Kabaretu Starszych Panów”). Działalność radiostacji była przede wszystkim nastawiona na zagranicę. Ostatni komunikat nadała 4 października. Więcej: Radiostacja "Błyskawica" – kawałek wolnej Polski zapisany w dźwięku, dostęp: 23.01.2017. Na stronie Polskiego Radia można również posłuchać fragmentów komunikatów „Błyskawicy”.
[2] Obydwa tomiki można znaleźć w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II.
[3] J. Szczawiej, Wstęp, [w:] Poezja Polski Walczącej. 1939-1945: antologia, t. 1, pod red. J. Szczawieja, Warszawa 1974, s. 72.
[4] Jego wiersze w okresie PRL-u ukazały się tylko w antologii pod redakcją Jana Szczawieja.
[5] Zbiór kilkuset rękopisów jego utworów znajduje się w Muzeum Powstania Warszawskiego.
[6] Fotochemiczna metoda sporządzania cynkowych klisz kreskowych, służących do reprodukcji obrazów jednotonalnych, o wyraźnych kontrastach bieli i czerni - M. J. Wojciechowski, Ekslibris – godło bibliofila, Wrocław 1978, s. 238.
[7] Utwór po raz pierwszy został opublikowany w tomie Czas wirujący w 1945; znalazł się także w antologii Poezja Polski Walczącej pod red, J. Szczawieja.
[8] W. Bartoszewski, Dni walczącej Stolicy. Kronika Powstania Warszawskiego, Warszawa 2004, s. 410.


Bibliografia: 
1. Władysław Bartoszewski, Dni walczącej Stolicy. Kronika Powstania Warszawskiego, Warszawa 2004.
2. DK, Mieczysław Ubysz – zapomniany poeta, dostęp: 23.01.2017.
3. Ex libris M. Ubysza [Dokument ikonograficzny], dostęp: 19.01.2017.
4. Radiostacja "Błyskawica" – kawałek wolnej Polski zapisany w dźwięku, dostęp: 23.01.2017.
5. Tomasz Suma, Sygnatury polskich twórców ekslibrisów od XIX wieku do współczesności. Leksykon, Warszawa 2013.
6. Poezja Polski Walczącej. 1939-194: antologia, t. 1, pod red. J. Szczawieja, Warszawa 1974.
7. Mieczysław Adam Ubysz, dostęp: 20.01.2017.
8. Marian Jan Wojciechowski, Ekslibris – godło bibliofila, Wrocław 1978.