W ostatnim czasie Zbiory Specjalne Biblioteki Uniwersyteckiej im. Jerzego Giedroycia wzbogaciły się o kilka ciekawych dokumentów graficznych – widokówek i fotografii z 1. poł. XX w. Jedną z nich jest pochodząca z ok. 1913 r. pocztówka przedstawiająca białostocki dworzec kolejowy, która oprócz samego widoku gmachu przekazuje kilka ciekawych informacji o okolicznościach wykonania fotografii, instytucji publikującej widokówkę i celu jej wydania drukiem. Wpisują one zakupiony egzemplarz w szerszy kontekst historii fotografii oraz działalności wydawniczej w Imperium Rosyjskim.
Autorem fotografii przedrukowanej na widokówce był Anatol Pawłowicz, jeden z najlepszych rosyjskich fotografów działających przed 1930 r. Urodził się 9 października 1880 r. w Połtawie jako syn Mikołaja, nauczyciela, a następnie inspektora w tamtejszym gimnazjum klasycznym. Ukończył szkołę, w której pracował jego ojciec, po czym w 1902 r. przeprowadził się do Petersburga i rozpoczął naukę na Wydziale Fizyki i Matematyki Uniwersytetu Petersburskiego. Jako student borykał się z trudną sytuacją materialną. Po roku przeniósł się na Wydział Prawa. Studia z różnych powodów nie szły po jego myśli, toteż ostatecznie w 1912 r. zrezygnował z dalszej nauki. Miał jednak istotną alternatywę. Od dłuższego czasu Pawłowicz zdawał sobie sprawę z posiadanego talentu fotograficznego. Nie wiadomo kiedy i gdzie kształcił się w sztuce „rysunku światłem”, ale musiało to nastąpić w czasie pobytu w Petersburgu. Umiejętności miał tak duże, że już w 1907 r. został zatrudniony w Dziale Etnograficznym Muzeum Rosyjskiego im. Aleksandra III. W ramach obowiązków wykonywał materiały etnograficzne także w czasie podróży po kraju. Był w guberniach czernihowskiej i połtawskiej, pracował też w rejonie Wołogdy. Po rewolucji przypadkowo trafił do Nowogrodu i tam pozostał na wiele lat, pracując w tamtejszym Muzeum Gubernialnym. W tym czasie Pawłowicz uchodził już za wybitnego fotografia artystę. Do zadań muzeum należało badanie dawnych majątków szlacheckich i innych obiektów historycznych obwodu nowogrodzkiego, a wszelkie wyjazdy odbywały się w z obowiązkowym udziałem Pawłowicza. W 1933 r. Pawłowicz został aresztowany przez NKWD w 1933 r. i skazany na 5 lat łagru, do czego prawdopodobnie doprowadziły jego ukraińskie i szlacheckie korzenie. Fotograf zmarł w czasie pobytu w więzieniu.
Dla badań nad historią Europy Środkowo-Wschodniej oraz samego Białegostoku istotne znaczenie ma fakt, że poszukując dochodowych zajęć w czasie studiów w Petersburgu, Pawłowicz nawiązał w 1909 r. współpracę z tamtejszym Komitetem Opieki Sióstr Miłosierdzia Czerwonego Krzyża, a dokładniej z założoną przez niego Wspólnotą św. Eugenii. Celem jej działania było szeroko rozumiane niesienie pomocy medycznej i społecznej. Starając się o dodatkowe środki na swoją działalność, Wspólnota już w 1896 r. założyła własne wydawnictwo, które jako jedno z pierwszych w Rosji zajęło się drukowaniem pocztówek-widokówek. Dochód z ich sprzedaży miał wspierać działalność Wspólnoty, co mimo początkowych obaw okazało się przysłowiowym „strzałem w dziesiątkę”. W pierwszej kolejności reprodukowano na nich dzieła artystyczne, w tym zamówione specjalnie na potrzeby wydawnictwa. Z czasem jednak zaczęto przedrukowywać fotografie widoków regionów Rosji oraz miast i znajdujących się na ich terenie interesujących obiektów użyteczności publicznej (parki, teatry, szkoły, banki itp.). W ciągu 20 lat istnienia wydawnictwa Wspólnota wydała 6410 pocztówek w nakładzie od tysiąca do dziesięciu tysięcy sztuk (w sumie około 30 milionów sztuk). Duży udział w tym sukcesie miał Anatol Pawłowicz, który wykonał zdjęcia do około 350 widokówek wydanych przez Wspólnotę. Dzięki tej współpracy stał się znanym w całym kraju fotografem, którego praca zapełnia prywatne i publiczne kolekcje pocztówek oraz grafik. Natomiast drukiem pocztówek zajmowała się działająca w Petersburgu od 1902 r. spółka Romana Golike i Artura Wilborga.
Jedną z owych blisko 30 milionów pocztówek wydanych w celach charytatywnych jest zakupiona do zbiorów Biblioteki widokówka. Pawłowicz osobiście uwiecznił na niej front dworca kolejowego w Białymstoku, oddanego do użytku w 1862 r. na linii Warszawsko-Petersburskiej. Przez wiele dekad był to jeden z największych obiektów na linii i wciąż stanowi wizytówkę naszego miasta. Pozyskany egzemplarz widokówki jest czysty – nie był w obiegu, więc nie wiadomo kiedy dokładnie ją wydano. Wydaje się, że fotografia została wykonana ok. 1913 r., tak bowiem datowana jest większość pocztówek oznaczonych numerem serii 52. Omawiana widokówka ma numer 28 w tej serii. Trudno powiedzieć, czy komukolwiek udało się odtworzyć komplet serii wydawniczych Wspólnoty św. Eugenii, ale kwerenda w cyfrowych zbiorach bibliotek pozwoliła ustalić, że w serie liczyły do 100 widokówek.
O ile widok dworca kolejowego w Białymstoku nie jest żadnym unikatem (tym bardziej, że gmach zachował się do dziś i ma obecnie niemal identyczny wystrój elewacji frontowej), o tyle warto zwrócić uwagę na fakt, że wykonanie zdjęcia przez Pawłowicza było ewidentnie zaplanowane. Może o tym świadczyć grupa ludzi stojąca przed głównym wejściem, będąca – z racji widocznym elementów ubioru – najpewniej załogą dworca, którą fotograf zdecydował się uwiecznić. Pozostałe elementy kompozycji też mogły być ustawione tak, aby zdjęcie było interesujące dla odbiorcy. Pusty plac i sama fasada przypuszczalnie nie wystarczyły. Dlatego po lewej ulokowano wóz, a do okien dostawiono drabiny, na które wspinają się osoby najpewniej myjące szyby. Po prawej zaś ustawione zostały w szeregu powozy z zaprzęgniętymi końmi. Wydaje się, że nie są to dorożki, ale wozy do rozwożenia przesyłek i towarów dostarczanych na stację. Zdjęcie ma więc pokazać dworzec w dzień powszechni, sprawnie zorganizowany i dobrze działający.
Zakupiona widokówka to aktualnie jedyna znana fotografia wykonana przez Pawłowicza w Białymstoku. Chyba że nasi Czytelnicy wyprowadzą nas z błędu, podpowiadając, czy są inne widoki miasta autorstwa tego twórcy. Zachęcamy do wspólnych poszukiwań i dzielenia się informacjami.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz