poniedziałek, 13 marca 2023

Portret Mikołaja Kopernika z kolekcji Gabinetu Ryszarda Kaczorowskiego

Wśród kopernikanów w Bibliotece Uniwersyteckiej szczególne miejsce zajmuje eksponat z kolekcji Gabinetu Prezydenta Kaczorowskiego o numerze inwentarzowym GPK-109. Jest to malowidło o wymiarach 66 x 56 cm, z napisem na podobraziu: KOPIA PORTRETU MIKOŁAJA KOPERNIKA Z 1580 r. W MUZEUM W TORUNIU. Wyk JÓZEF FLIK w 1999 r. autorstwa byłego dziekana Wydziału Sztuk Pięknych, wieloletniego pracownika Muzeum Okręgowego w Toruniu i konserwatora malarstwa. Zmarły w 2021 r. prof. dr hab. Józef Flik uchodził za najwybitniejszego znawcę portretów wielkiego astronoma.
Portret gimnazjalny Mikołaja Kopernika.
Fot. Ludwig Schneider / Wikimedia. - Own work, CC BY-SA 3.0

Mikołaj Kopernik uważany jest za jedną z najbardziej fascynujących postaci okresu renesansu. Był prawnikiem, urzędnikiem, dyplomatą, lekarzem, duchownym katolickim (kanonikiem warmińskim), doktorem prawa kanonicznego, zajmował się też matematyką, ekonomią, strategią wojskową, kartografią, filologią, fizyką i filozofią. Najbardziej jednak znany jest jako astronom i twórca teorii heliocentrycznej.
Bieżący rok obfituje w okrągłe rocznice związane z tym wielkim Polakiem - upłynęło 550 lat od jego urodzin, 480 od śmierci oraz wydania drukiem największego dzieła - De revolutionibus orbium coelestium. Senat Rzeczypospolitej Polskiej, pragnąc upamiętnić znamienitego uczonego, który zmienił postrzeganie świata, ustanowił rok 2023 Rokiem Mikołaja Kopernika.

Kopernikowska wizja świata.
Fot. Domena Publiczna/Wikimedia Commons

Uczony budził zainteresowanie artystów malarzy i drzeworytników od XVI wieku. Później jego wizerunki pojawiły się także w medalierstwie, numizmatach, banknotach i monetach. Zachowały się tylko trzy obrazy olejne z XVI wieku przedstawiające Mikołaja Kopernika: portret w Strasburgu zdobiący słynny zegar astronomiczny, obraz z epitafium w bazylice katedralnej św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu oraz najbardziej chyba znany tzw. portret gimnazjalny. Dzieła dają pewne wyobrażenie o tym, jak mógł wyglądać uczony. Niestety żaden z tych wizerunków nie był malowany z natury; wszystkie powstały już po śmierci Kopernika.
Szczególne miejsce w ikonografii kopernikańskiej, m.in. z uwagi na walory artystyczne dzieła, przypisuje się wspomnianemu portretowi gimnazjalnemu. Czas jego powstania ustalono na około 1580 r. na podstawie badań technologicznych i konserwatorskich oraz porównań z portretami malowanymi i graficznymi. Oryginalny obraz wykonano techniką temperową z laserunkami olejnymi na desce dębowej o wymiarach 51 x 40,5 x 0,8 cm. Według badań Józefa Flika został wykonany przez malarza niderlandzkiego, być może Marcusa Gheeraetsa. Od około 1594 r. do początków XX w. dzieło znajdowało się w Bibliotece Gimnazjum Akademickiego w Toruniu. Do 1939 r. było przechowywane w Państwowym Gimnazjum Męskim im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, a w czasie okupacji przeniesione zostało do Muzeum Miejskiego (obecnie Muzeum Okręgowe w Toruniu). Na przełomie lat 1944-45 próbowano wywieźć zabytek do Niemiec. W 1945 r. odnaleziono go w składnicy w Wyrzysku i wówczas zostało ono przekazane w depozyt do zbiorów Muzeum Miejskiego przez I Liceum Ogólnokształcące im. M. Kopernika w Toruniu. Obecnie prezentowane jest w Sali Mieszczańskiej Ratusza Staromiejskiego w Toruniu.

Sala Mieszczańska w Ratuszu Staromiejskim w Toruniu (ob. Muzeum Okręgowe).
Fot. Autorstwa Dawid Galus - Praca własna, CC BY-SA 3.0 pl

Obraz przedstawia popiersie astronoma na ciemnopopielatym jednolitym tle. Na ozdobnej ramie znajduje się napis: NICOLAVS COPERNICVS. Uczony ukazany został jako mężczyzna w wieku 35-40 lat, o szczupłej twarzy, wyrazistych rysach oraz długich, ciemnych i falistych włosach. Charakterystyczne jest ujęcie oczu, z których lewe znajduje się niżej od prawego, co może świadczyć o pewnych niedociągnięciach warsztatu portrecisty. Mikołaj Kopernik jest ubrany w czarną sutannę z widocznym białym rąbkiem koszuli oraz w czerwony kubrak bez rękawów, podbity białym futerkiem przy kołnierzu i ramionach.
Najprawdopodobniej obraz był pierwotnie dłuższy. Dolna krawędź malowidła nosi ślady drobnych uszkodzeń, które mogły powstać przy odpiłowaniu w poprzek słojów drewna. Uszkodzenia te pokryte są dawnymi retuszami. Michał Kłosiński, kierownik i kustosz Domu Mikołaja Kopernika, podkreśla, że portret gimnazjalny, pomimo drobnych niedociągnięć, wyróżnia się na tle pozostałych obrazów niepoślednim kunsztem i wysoką techniką wykonania. Wziąwszy pod uwagę fakt, że rozpowszechniony w świecie ikonograficzny wizerunek toruńskiego astronoma pochodzi od tego właśnie obrazu, można uznać, że jest on obiektem wręcz bezcennym.

Ekspozycja Gabinetu Ryszarda Kaczorowskiego
 w Bibliotece Uniwersyteckiej im. Jerzego Giedroycia w Białymstoku

Kopia obrazu Józefa Flika, podobnie jak i inne eksponaty z warszawskiego gabinetu Prezydenta Kaczorowskiego, znalazła się w Bibliotece Uniwersyteckiej dzięki dobrej woli i hojności Pani Prezydentowej i jej Córek. W listopadzie 2011 roku dary trafiły do Biblioteki, zaś ich przekazanie było postrzegane przez Karolinę Kaczorowską, Jadwigę Kaczorowską i Alicję Jankowską jako ostatnia, symboliczna podróż do miasta, w którym Ryszard Kaczorowski się urodził.
W preambule uchwały ustanawiającej rok 2023 Rokiem Mikołaja Kopernika Senat Rzeczypospolitej Polskiej zwraca się do uczelni, szkół, organizacji społecznych i mediów o popularyzację postaci Mikołaja Kopernika. Zachęcamy do zapoznania się ze zbiorami Biblioteki Uniwersyteckiej dotyczącymi życia i pracy naukowej wielkiego astronoma.

Oprac. mgr Hanna Kościuch


Bibliografia:
  • Brochwicz, Zbigniew, Toruński portret Kopernika w świetle nowych badań technologicznych, „Rocznik Muzeum w Toruniu”, Tom 5 (1973), s. 113-125. 
  • Flik, Józef, Portret Mikołaja Kopernika z Muzeum Okręgowego w Toruniu : studium warsztatu malarskiego, Toruń 1990.  
  • Flik, Józef, Portrety Mikołaja Kopernika z katedry w Strasburgu i z Muzeum Okręgowego w Toruniu, „Ochrona Zabytków” 1974, nr 1, s. 66-72. 
  • Flik, Józef: Najnowsze badania portretu Mikołaja Kopernika ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu, „Rocznik Muzeum w Toruniu”, Tom 5 (1973), s. 83-111. 
  • Wikipedia, Mikołaj Kopernik.

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz