Widoki Łomży z księgarni M. Putkowskiego

Biblioteka Uniwersytecka im. Jerzego Giedroycia na początku 2019 r. zakupiła cztery kartki pocztowe z widokami Łomży. Trzy z nich (o nadanych przez wydawcę numerach 180, 181 i 183) przedrukowują kolorowane fotografie przedstawiające: klasztor Panien Benedyktynek, ulicę Zjazd oraz kościół farny (widok od ul. Dwornej). Dzięki informacjom zawartym na rewersie wiemy, że ukazały się one w 1916 r. nakładem łomżyńskiej księgarni M. Putkowskiego, należącej dawniej do M. Rychtera. Są one uzupełnieniem posiadanego przez Bibliotekę albumu Łomża zawierającego 13 widoków Łomży z 1916 r. (numery 194-206), wydane również staraniem M. Putkowskiego. Czwarta zakupiona pocztówka, również kolorowa, zastała wydana przez Kriegsfürsorgeamt w Wiedniu w czasie I wojny światowej i pochodzi z Gloria-Viktoria Album Serie 21/2. Przedstawia panoramę Łomży od strony Piątnicy. Na awersie widnieje napis: Serie 21/2 Oestl. Kriegsschauplatz: Die Festung Lomza.

Widoki Łomży na pocztówkach z I wojny światowej - nowe nabytki Zbiorów Specjalnych

Wspomniany we wstępie Mieczysław Rychter był znanym łomżyńskim księgarzem. Urodził się w 1855 r. w Kolnie. W wieku 31 lat poślubił w Łomży Jadwigę Budzińską z Ciechanowca, a kilka lat wcześniej - w 1881 r. - założył tam jedną z najbardziej zasłużonych i najdłużej działających placówek księgarskich, połączoną ze składem papieru i materiałów piśmienniczych. Placówka ta mieściła się w domu Tykocinera przy Nowym Rynku. Obok księgarni Rychter prowadził też wypożyczalnię i sprzedaż tanich książek, oferując ponad dwa tysiące nowości (dane z lat 90. XIX w.). Działalność rozpoczął od sprzedaży książek w językach obcych, głównie beletrystki, a także podręczników szkolnych w języku rosyjskim i innych językach obcych. Wkrótce poszerzył asortyment o książki polskie różnej treści i dla różnych grup wiekowych. Rychter, tak jak i inni księgarze tej epoki, nie ograniczał się tylko do handlu książkami (ten ze względu na ograniczony krąg odbiorców nie był dochodowy), ale sprzedawał również kalendarze, dewocjonalia, materiały piśmiennicze i rysunkowe oraz mapy, globusy, atlasy, ryciny, nuty, zaś od początku XX w. dołożył do tego kartki pocztowe. Ponadto sprowadzał na zmówienie książki z Warszawy i Petersburga, przyjmował prenumeratę czasopism krajowych i zagranicznych. Miał na składzie głównym, oprócz „Echa Łomżyńskiego” (wydawanego w latach 1882-84), wszystkie wydawnictwa dotyczące Łomży i guberni, które ukazały się do 1905 r., w tym: Narew, kalendarz ilustrowany na rok 1885, "Echa Płockie i Łomżyńskie", Kalendarz Łomżyński na r. 1902-1904 oraz jednodniówkę "Z nad brzegów Narwi". Warto nadmienić, że Rychter był także propagatorem miejscowych inicjatyw wydawniczych oraz organizatorem życia kulturalnego w Łomży, pomagał przyjezdnym artystom, rozprowadzał zaproszenia, bilety, karty wstępu na przedstawienia amatorskie, koncerty muzyczne czy bale dobroczynne.

W księgarni Mieczysława Rychtera przy Nowym Rynku mieściła się także redakcja oddziału łomżyńskiego czasopisma „Echa Płockie i Łomżyńskie”. Jego pierwszy numer ukazał się 1 kwietnia 1898 r. Pomimo dość bogatej tematyki (zawierało kronikę wydarzeń z Płocka i Łomży, wykaz zmian w służbie, kronikę kościelną, informacje bieżące i powieść lub opowiadanie w odcinkach), pismo nie cieszyło się zbyt dużą popularnością wśród mieszkańców miasta. Mimo to ukazywało się do 1904 r.

Po śmierci Rychtera w 1906 r. księgarnię przejął Mirosław Putkowski. Działała ona nadal w okresie I wojny światowej, czego dowodzą zakupione przez Bibliotekę kartki pocztowe, a w niepodległej Polsce funkcjonowała na pewno do 1935 r. Firma Putkowskiego utrzymywała wysoki poziom, na co wskazuje rejestracja w Związku Księgarzy Polskich jako zakład pierwszej kategorii. Putkowski rozwinął produkcję pocztówek, wydawał ich nowe odmiany, w tym panoramiczne dwu- i trzyczęściowe, przedstawiające reprezentacyjne widoki miasta. Obok druków czarno-białych pojawiły się też kolorowane. Putkowski razem z Piotrem Iwanickim, innym łomżyńskim księgarzem, uczestniczyli w I Zjeździe Księgarzy Polskich w Warszawie 9-10 sierpnia 1907 r.

Egzemplarze posiadane przez Bibliotekę Uniwersytecką nie są jedynymi kartkami pocztowymi z widokami Łomży, które ukazały się na rynku wydawniczym Królestwa Polskiego na przełomie XIX/XX w. Wydawała je także Księgarnia Piotra Iwanickiego, powstała w 1904 r. i należąca obok księgarni Rychtera do najbardziej znanych w Łomży. Należy ponadto odnotować pocztówki kolorowane na zielono, które ukazywały się nakładem Pasmanika i Drozdowskiego. Z kolei w okresie I wojny światowej Prusacy puścili w obieg widokówki Łomży z nadrukiem Atelier L. i A. Schaul, Hamburg, przedstawiające gmachy, ulice, żołnierzy i charakterystyczne typy łomżyńskie.

Fotografom i drukarzom zawdzięczamy pierwsze zestawy widokówek łomżyńskich, stanowiących niezwykle cenne źródła do odtworzenia dawnego wyglądu miasta. Co oczywiste, dzięki możliwości druku spora część zdjęć zachowała się do naszych czasów, czego wiele przykładów z całego kraju można znaleźć w lokalnych muzeach, archiwach i bibliotekach, w tym także w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej im. Jerzego Giedroycia.

Album Łomża z perforowanymi widokówkami ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej (Gr-1291)

Wnętrze albumu Łomża

Zbliżenie na grzbiet bloczku i perforację

Wspomniany we wstępie album Łomża jest jednak pod pewnym względem unikatowy. Pojedyncze pocztówki są dość dobrze znane, ale w zbiorach Biblioteki zachowało się oryginalne wydawnictwo, zawierające trzynaście widokówek złączonych w jeden bloczek w taki sposób, że każda kartka mogła być wyrwana z bloczku dzięki perforacji umieszczonej przy grzbiecie. Jest więc to egzemplarz w oryginalnej formie, w której był dystrybuowany na początku XX w. przez księgarnię Putkowskiego. Nie należy sądzić, że była to w owym czasie jakaś nowość, wręcz przeciwnie - klientela była do takich form publikacji przyzwyczajona. Tego typu albumiki były bowiem wydawane prawdopodobnie od 1908 r., o czym świadczy informacja z tygodnika "Świt" (nr 40 z 1908 r.): w zgrabnej formie wydała łomżyńska księgarnia p. Mirosława Putkowskiego szereg pocztówek, pod ogólnym tytułem „Łomża“, związawszy liczne widoczki w rodzaj jednej książeczki, z której można pocztówki wyrywać niby czeki z kajetu czekowego. Pamiątki i pejzaże łomżyńskie odbite są tu bardzo starannie, wyraźnie i robią wrażenie należytej malowniczości. Niektóre z nich żywo mogą zainteresować archeologa, jak np. nawa głównego kościoła Farnego. Jednakże istotny walor druków Putkowskiego stanowi fakt, że widokówki są kolorowe. Na awersie wydawca umieścił napis w języku polskim informujący o tym, co dana pocztówka przedstawia. Natomiast na dole rewersu widnieje adres wydawnictwa i rok wydania oraz numer bieżący pocztówki. Dzięki temu wiemy, że podobnych pocztówek ukazało się na pewno ponad 200. Nasz bloczek jako pełne wydawnictwo zawiera numery 194-206, natomiast nowe nabytki, także mające ślad po perforacji, oznaczone są numerami 180, 181 i 183. Serie zebrane były więc w bloczki po kilkanaście sztuk każdy. Nie wiemy jednak, ile ogólnie wyszło pocztówek w serii Putkowskiego – czy każdy numer oznacza nową pocztówkę, czy też jest to numer druku z kolejnej partii tych samych widoków? Może ktoś z naszych czytelników zna odpowiedź na to pytanie?

Warto wspomnieć na koniec, że córką pierwszego właściciela omawianej tu księgarni, Mieczysława Rychtera, była Maria Rychter (1887-1975), z zawodu bibliotekarka, znana działaczka niepodległościowa. Należała do Armii Krajowej, brała udział w Powstaniu Warszawskim. Wiosną 1945 r. rozpoczęła pracę w bibliotece Muzeum Narodowego w Warszawie. Została odznaczona Krzyżem Kawalerskim Polonia Restituta i Krzyżem Niepodległości z Mieczami, a po wojnie Złotym Krzyżem Zasługi. Zmarła w 1975 r. i została pochowana na cmentarzu Powązkowskim.

Oprac. dr Edyta Bezzubik