piątek, 27 kwietnia 2018

Michał Goławski i Biblioteka Polska w Białymstoku "Nad poziomy"

Bogaty księgozbiór z lat 1800-1918, przechowywany aktualnie w Zbiorach Specjalnych Biblioteki Uniwersyteckiej, ma jeszcze w sobie wiele potencjału naukowego i badawczego do odkrycia, przede wszystkim za sprawą znaków lub zapisów proweniencyjnych. Wymagają one wciąż poszukiwań, czasami wręcz detektywistycznej pracy, ale rezultaty często okazują się nie tylko zaskakujące, ale także wzbogacają naszą wiedzę o przeszłości miasta czy regionu. Przekonaliśmy się o tym już niejednokrotnie. Dzisiejszy wpis na blogu chciałbym poświęcić właśnie jednemu z takich odkryć – informacjom proweniencyjnym zawartym kilku egzemplarzach serii wydawniczej powieści historycznych Józefa Ignacego Kraszewskiego. Na stronie przedtytułowej znajdują się ledwo czytelne nazwisko „Goławski” zapisane ołówkiem, poniżej zaś pieczątka „Biblioteka Polska w Białymstoku »Nad poziomy«”.

Pieczątka "Biblioteka Polska w Białymstoku »Nad poziomy«"

Zacznijmy od Biblioteki Polskiej. Została powołana do życia w 1917 r., a więc w okresie, gdy Białystok znajdował się już od roku pod okupacją niemiecką. Jej założycielami byli wyłącznie Polacy – młodzi uczniowie gimnazjum realnego: Stanisław Chmielewski, Leon Faust (syn znanego w mieście wytwórcy obuwia), Michał Goławski, Tomasz Moskalewski (syn aptekarza Czesława Moskalewskiego), bracia Malinowscy i Kazimierz Sawicki. Ich działanie możliwe było przede wszystkim dzięki przychylnemu stosunkowi władz niemieckich do wszelkich przejawów aktywności kulturalnej Polaków. Jak pisał w 1933 r. Henryk Mościcki, pierwszy monografista Białegostoku, początkowe miesiące okupacji dawały ludności Białegostoku, po czasach rosyjskiej niewoli, niemal uczucie swobody [1]. Z nowych możliwości skorzystali przede wszystkim przedstawiciele polskiej inteligencji, którzy już w październiku 1915 r., a więc bez mała dwa miesiące po zajęciu Białegostoku przez Niemców, zorganizowali Towarzystwo Pomocy Szkołom Polskim. W wyniku ewakuacji władz państwowych przeprowadzonych latem 1915 r. w Białymstoku nie istniała już dawna sieć szkolnictwa rosyjskiego, dlatego w chwili rozpoczęcia nowego roku szkolnego należało na nowo zorganizować placówki oświatowe. Już 6 listopada 1915 r. otwarto pierwszą szkołę elementarną, a 23 dni później uruchomiono dwa gimnazja – męskie i żeńskie. W kolejnym roku szkolnym 1915/1916 działały już trzy szkoły elementarne oraz kursy dla nauczycieli i analfabetów. Wybitną rolę w powstaniu i rozwoju działalności Towarzystwa odegrali: prezesi dr Aleksander Talhejm i dr Witold Bajenkiewicz, członkowie Oswald Gessner (aptekarz), Józef Mroczko (pracownik białostockiego Banku Handlowego) i Konstanty Kosiński (nauczyciel, redaktor "Gazety Białostockiej") oraz skarbnik Czesław Moskalewski [2].
Największe szkoły w Białymstoku – męskie gimnazjum realne (ul. Warszawska 8, dziś VI Liceum Ogólnokształcące) oraz żeńskie gimnazjum mikołajewsko-aleksandrowskie (ul. Mickiewicza 1, dziś Wydział Prawa Uniwersytetu w Białymstoku) – zostały wywiezione wraz z nauczycielami, dokumentacją, wszelkimi pomocami naukowymi oraz bibliotekami, które należało także zorganizować od podstaw. Wychodząc naprzeciw potrzebom uczniów nowo powstałych polskich szkół i chcąc dostarczyć im odpowiednich lektur w języku ojczystym, zorganizowano „Bibliotekę Polską w Białymstoku »Nad poziomy«” (nawiązując nazwą do Ody do młodości Adama Mickiewicza). Byłaby to więc pierwsze stricte polska biblioteka działająca w Białymstoku po zakończeniu zaboru rosyjskiego. Książki na potrzeby tej placówki, przede wszystkim pozycje beletrystyczne, historyczne i popularno-naukowe, kupowano ze składek, zbiórek i kwest ulicznych, otrzymywano też z darów. Jak zauważa Zofia Sokół, autorka pracy Dzieje Bibliotek w Białymstoku (od XVIII wieku do 1939 roku), biblioteka ta cieszyła się dużym powodzeniem nie tylko wśród młodzieży, ale też i dorosłych, szczególnie nauczycieli, którzy patronowali całej sprawie [3]. Po odzyskaniu niepodległości w lutym 1919 r. i rozpoczęciu prac nad organizacją Miejskiej Biblioteki Publicznej, cały księgozbiór towarzystwa „Nad Poziomy” został włączony do zasobów tworzonej placówki.
Trzy woluminy opieczętowane znakiem proweniencyjnym biblioteki towarzystwa „Nad Poziomy”, powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego (Poeta i Świat, t. 1, Lwów 1872; Stach z Konar, t. 1-2, Kraków 1879), to póki co jedyne znane egzemplarze z dawnej biblioteki, trudno więc powiedzieć coś więcej na temat dalszych losów księgozbioru. Nie mamy też informacji na temat jego liczebności.

Podpis Michała Goławskiego na stronie przedtytułowej
książek przekazanych do Biblioteki Polskiej "Nad Poziomy".
Egzemplarz "Stacha z Konar" (t. II) Józefa Ignacego Kraszewskiego
pochodząca z księgarni Adolfa Kowalskiego w Warszawie.

Jak wspomniałem, na przekładkach stron tytułowych wszystkich trzech książek widnieje sporządzony ołówkiem podpis „Goławski”. Dzięki temu wiemy, że do księgozbioru towarzystwa zostały one włączone przez odnotowanego już Michała Goławskiego. To postać bardzo ważna w dziejach białostockiej oświaty. Urodził się w 1904 r. w Hermanowie, w powiecie warszawskim, w rodzinie Kazimierza i Zofii z Bogdańskich (wcześniej na świat przyszła jego starsza siostra Helena) [4]. Jego ojciec ukończył Ryską Szkołę Politechniczną w 1892 r. z tytułem inżyniera. Przed lipcem 1906 r. Goławscy przeprowadzili się do Białegostoku, tu bowiem urodziła się ich druga córka Irena (zmarła jednak w 1907 r.)[5]. W 1910 r. Kazimierz i Zofia z dziećmi mieszkali przy ul. Instytutowej, a od 1910 r. przeprowadzili się na ul. św. Rocha 8, gdzie stał murowany piętrowy dom. Kazimierz Goławski odkupił go tego roku od Konrada Huszczy i Władysława Malinowskiego [6]. Inżynier Goławski bardzo szybko odnalazł się w miejscowym środowisku. W 1913 r. był już członkiem komisji rewizyjnej Banku Handlowego w Białymstoku, członkiem zarządu Towarzystwa Dobroczynności oraz kandydatem do zarządu Towarzystwa Wzajemnego Ubezpieczenia od Ognia. W domu przy ul. św. Rocha 8 przed 1915 r. funkcjonował komisariat czwartego rewiru policyjnego, był tu także sklep z nabiałem pod nazwą „Higiena”. Swoją pracownię architektoniczną przy ul. św. Rocha 8 prowadził przez niemal całe dwudziestolecie międzywojenne [7].

Inż. Kazimierz Goławski ok. 1910 r.
(źródło: Muzeum Podlaskie w Białymstoku)

Rodzina Goławskich mieszkała w Białymstoku w okresie okupacji niemieckiej. W pierwszych tygodniach po wkroczeniu do miasta wojsk niemieckich inż. Goławski przejął na pewien czas zarząd nad wodociągiem i elektrownią. Spis wiernych białostockiej parafii z 1916 r. wymienia „Dom Goławskiego”, w którym mieszkali Kazimierz z Zofią oraz dziećmi Michałem i Heleną. Jak już wiemy, Michał w tym czasie uczył się w polskim gimnazjum. Ukończył je już w wolnej Polsce. Od 1923 r. studiował w Wilnie, kończąc edukację z tytułem magistra historii, a po powrocie do Białegostoku zamieszkał w domu przy ul. Staszica 14. W 1928 r. ożenił się z Marią Nowicką, zaś od 1931 r. rozpoczął pracę w magistracie na stanowisku kierownika Sekcji Kulturalno-Oświatowej. Przez rok był dyrektorem Prywatnego Gimnazjum Koedukacyjnego im. Henryka Sienkiewicza, gdzie pracował także jako nauczyciel historii. W czasie II wojny światowej został zesłany z rodziną do Kazachstanu (tam w 1941 r. zmarł jego ojciec Kazimierz). Po kilku latach tułaczki ostatecznie w 1948 r. trafił do Anglii, gdzie aktywnie wspierał polskie szkolnictwo emigracyjne. Zmarł w Londynie w 1974 r. [8]
 
Strona tytułowa jednej z najważniejszych publikacji Michała Goławskiego,
która do dziś stanowi istotne źródło informacji na temat historii Białegostoku
(ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej).
 
Zaangażowanie Michała Goławskiego w powstanie biblioteki „Nad Poziomy” było niewątpliwie zapowiedzią jego intensywnej działalności nauczycielskiej i społecznej. Warto o nim pamiętać także jako autorze bardzo cennej i ważnej książki pt. Szkolnictwo powszechne w Białymstoku (Białystok 1934), oraz Przewodnika po Białymstoku i okolicy (pierwsze wydanie w 1933, wznowienie w 1939 r. we współpracy z Eugeniuszem Kazimirowskim). Jego dorobek naukowy jest znacznie większy – pozostawił jednak po sobie znacznie bogatszą spuściznę w postaci ponad 150 publikacji, artykułów i książek.

Oprac. mgr Wiesław Wróbel
https://uwb.academia.edu/WiesławWróbel

[1] H. Mościcki, Białystok. Zarys historyczny z 22 ilustracjami, Białystok 1933, s. 217.
[2] Tamże, s. 234.
[3] Z. Sokół, Dzieje Bibliotek w Białymstoku (od XVIII wieku do 1939 roku), Białystok 1999, s. 44.
[4] Archiwum Państwowe w Warszawie - Oddział w Grodzisku Mazowieckim, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Szymanowie, Księga urodzeń z lat 1901-1905, s. 480, nr 115 (rok 1904).
[5] Archiwum Archidiecezjalne w Białymstoku, Kuria Metropolitalna Białostocka - Archiwum Metryczne, Wypisy z ksiąg metrykalnych chrztów parafii dekanatu Białystok za 1906 r. (parafia Białystok), akt nr 741; tamże, Wypisy z ksiąg metrykalnych pogrzebów parafii dekanatu Białystok za 1907 r. (parafia Białystok), akt nr 475.
[6] Archiwum Państwowe w Białymstoku, Starszy Notariusz Sądu Okręgowego w Grodnie, sygn. 108, k. 423-424.
[7] O historii przy ul. św. Rocha 8 szerzej: W. Wróbel, Św. Rocha 8. Dom rodziny Goławskich, "Kurier Poranny. Magazyn" 06-08.04.2018, s. 27.
[8] Obszerna biografia Michała Goławskiego: Z. Romaniuk, J. Trynkowski, Michał Goławski (1904-1974). Życie dla polskiej oświaty, Białystok 2004.

3 komentarze: