piątek, 17 marca 2017

Z badań proweniencyjnych: starodruk S-226 z księgozbioru Biblioteki AWSD w Białymstoku

Zasób Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej wzbogacił się o cyfrowe kopie trzech starodruków z XVIII w., pochodzących z bogatej kolekcji Biblioteki Archidiecezjalnego Wyższego Seminarium Duchownego. Pierwsze chronologicznie dzieło to Niedziele kaznodzieyskie to iest, kazania na niedziele całego roku od xiędza Stanisława Bielickiego Soc[ietatis] Jesu wypracowane, zaś po skończonych pracach Chrystusowych dla zbawienia naszego wyprasowane w Częstochowie w 1712 r. [1]. Natomiast dwa kolejne tomy to dwie części wydanego w 1793 r. w Supraślu zbioru pt. Kazania niedzielne x. Sebastyana Lachowskiego Societatis Jesu kaznodziei J. K. Mci. Stare druki zostały poddane pełnej konserwacji w ramach projektu zrealizowanego przez Bibliotekę AWSD w Białymstoku w 2007 r.

Karta tytułowa starodruku S-226 ze zbiorów Biblioteki AWSD w Białymstoku.

Na pierwszy rzut oka tylko kazania ks. Lachowskiego mają coś wspólnego z naszym regionem. Okazuje się jednak, że i dzieło Niedziele kaznodzieyskie, chociaż wydane w Częstochowie, jest silnie związane z historycznym Podlasiem. Świadczą o tym dwa ciekawe zapisy proweniencyjne.
Autor dzieła, ks. Stanisław Bielicki, urodził się w województwie rawskim jako syn Stanisława h. Roch 2, dworzanina królowej Ludwiki, poległego w 1656 r. w czasie potopu szwedzkiego. Po wstąpieniu do zakonu jezuitów ks. Bielicki wykładał nauki humanistyczne i filozoficzne w studium w Sandomierzu, znany jest jednak głównie jako kaznodzieja głoszący kazania w Jarosławiu, Poznaniu, Krakowie, Lwowie i Piotrkowie. Pozostawił po sobie bogatą spuściznę w postaci drukowanych zbiorów kazań i mów. Druk ze zbiorów Biblioteki AWSD w Białymstoku był przedostatnią pracą, wydaną przed śmiercią ks. Bieleckiego w 1717 r. [2].
Starszy ze znajdujących się na nim zapisów widnieje na karcie przedtytułowej i jest już dziś trudny do odczytania z powodu częściowego rozpłynięcia się atramentu. Brzmi on: ex libris perillustris admodum reverendi d[omi]ni Adalberti Kramkowski, praepositi Turosnensi. Książka pochodzi więc z prywatnego zbioru ks. Wojciecha Kramkowskiego, będącego wówczas proboszczem parafii pw. Trójcy Świętej w Turośni Kościelnej. Drugi, lepiej czytelny zapis własnościowy, znajduje się na karcie tytułowej i poświadcza on, że od 1818 r. dzieło ks. Bielickiego należało do biblioteki zgromadzenia księży misjonarzy w Białymstoku.

Zapis własnościowy ks. Wojciecha Kramkowskiego, prepozyta turośniańskiego.

Ks. Wojciech Kramkowski urodził się 9 kwietnia 1685 r. Wywodził się ze szlacheckiego rodu Kramkowskich h. Roch, dziedziczących na Kramkówce i Dolistowie w ziemi bielskiej. Niższe święcenia otrzymał 11 sierpnia 1715 r. w kościele św. Krzyża w Warszawie z rąk biskupa poznańskiego Michała Bartłomieja Tarło. W grudniu wyświęcono go na subdiakona, a 2 stycznia 1716 r. na diakona. Pierwszą placówką, w której sprawował posługę w latach 1717-1722, była parafia w Trzciannem. Jej ówczesnym zarządcą był prepozyt ks. Jan Szymon Fursz. Jako że pełnił on jednocześnie tę samą funkcję w zaniedbanej parafii w Surażu, oddelegował młodego ks. Kramkowskiego do pełnienia tam dodatkowego wikariatu - dopiero w 1722 r. został na stałe przydzielony do Suraża, w którym pozostał do 1725 r. [3].
Tego samego roku Jan Stanisław Zaleski z synami Janem Władysławem, Marcinem Stanisławem i Kazimierzem Feliksem, właściciele Turośni i dziedziczni starostowie surascy, przed biskupem wileńskim Karolem Pancerzyńskim dokonali prezenty nowego duchownego na parafię w Turośni. Wybrali ks. Wojciecha Kramkowskiego z pewnością z powodu jego dużego doświadczenia w zarządzie parafiami, gospodarności i aktywnych starań o polepszenie stanu beneficjów, na których był prezentowany. Uczył się tego z pewnością od ks. Fursza, kanonika włocławskiego i dziekana augustowskiego, który doprowadził do znaczącego polepszenia stanu świątyń w Trzciannem, Surażu i Poświętnem. Odpowiedni akt inwestytury biskup wileński przeprowadził 19 maja 1725 r., a już 26 czerwca tego roku ks. Franciszek Lubotyński, dziekan knyszyński i proboszcz koryciński, dokonał oficjalnego wprowadzenia ks. Kramkowskiego w posiadanie beneficjum turośnieńskiego. W Turośni posługiwał on aż do śmierci w 1752 r., a więc 27 lat [4].

Metryka zgonu ks. Wojciecha Kramkowskiego 22 maja 1752 r. (źródło: Archiwum Archidiecezjalne w Białymstoku, Archiwum parafii w Turośni Kościelnej, sygn. 210.1.3, k. 71v).

Był to ważny okres w dziejach parafii turośnieńskiej. W 1725 r. stał już nowo wybudowany kościół parafialny, wzniesiony staraniem Zaleskich, ale wymagał jeszcze wiele pracy przy wyposażaniu wnętrza. Prac naprawczych i poważnych inwestycji wymagały też zabudowania plebańskie. W 1729 r. Jan Władysław sfinansował wykonanie nowego ołtarza głównego, a do wyłożonej przez patrona sumy ks. Kramkowski dodał własne 200 złotych polskich. Z kolei w 1730 r. najmłodszy z braci, Kazimierz Feliks Zaleski, ufundował w kaplicy bocznej nowy ołtarz św. Anny, Pozostali bracia wzbogacili zaś zakrystię o złota i srebra kościelne, chorągwie oraz zestaw szat i bielizny, na potrzeby których sprowadzili specjalną szafę applikowaną z dwiema zamkami. Równolegle do działań patronów włączył się ks. Wojciech Kramkowski. Zreperował kielich i puszkę, wykonał małe puszki na komunikanty dla chorych, odzyskał kielich wypożyczony w 1723 r. na misję do Suraża. W 1729 r. swoim kosztem wykonał i ustawił nowe ławki w całym kościele. Rok później sprowadził z Gdańska sześć wielkich cynowych lichtarzy do nowego ołtarza głównego. W 1735 r. wykonał nowy ornat, dwie stuły i manipularz, a w 1737 r. jedwabny ornat cytrynowy, tabinowy ornat zielony i tabinowy ornat różowy, dwa obrusy do ołtarzy oraz welum granatowe z kwiatami wyszywanymi złotem i srebrem. Dwa lata później dokupił w Gdańsku nowy mszał. Był też uczestnikiem i jednym z promotorów Bractwa Świętej Trójcy [5].
To właśnie w latach 1725-1752 ks. Kramkowski pozyskał i włączył do swego zbioru częstochowski druk z kazaniami ks. Stanisława Bielickiego. Skoro używa tytułu praepositus, musiał pozyskać je po 1747 r., gdy papież Benedykt XIV wydał przywilej ustanawiający Bractwo Świętej Trójcy oraz altarzystę do jego obsługi. Dopiero po tej dacie plebania została podniesiona do rangi prepozytury [6]. Dzieło to z pewnością służyło mu w pracy duszpasterskiej, ale był też niewątpliwie człowiekiem wykształconym, może nawet bibliofilem, i tylko bardzo skrupulatne badania proweniencyjne dałyby odpowiedź na pytanie o wielkość i jakość zgromadzonego przez niego księgozbioru. Przykład dawali także właściciele Turośni, którzy w dworze turośniańskim i w siedzibie starostów suraskich w Zawykach gromadzili własny księgozbiór (jeden z należących do niego druków zachował się w zbiorach Biblioteki AWSD).

Kościół parafialny w Turośni wzniesiony przez Wikoryna Zaleskiego
i wyświęcony w 1783 r. (fot. Krzysztof Kundzicz).

Wydaje się, że po śmierci w 1752 r. księgozbiór pozostał w Turośni i został przejęty przez jego następcę, ks. Pawła Wyszyńskiego, który służył w parafii do śmierci w 1791 r. Za jego posługi duszpasterskiej Wiktoryn Zaleski wzniósł nowy, murowany kościół parafialny, który zachował się do dnia dzisiejszego. Ks. Wyszyński na pewno w latach 1772-1773 pełnił funkcję wicedziekana dekanatu knyszyńskiego. Jego następcą został ks. Ignacy Rakowski, wykształcony w seminarium duchownym w Tykocinie i wyświęcony w 1785 r.. Już po III rozbiorze Polski pełnił on z nominacji biskupa wigierskiego Jana Klemensa Gołaszewskiego funkcję dziekana białostockiego, a następnie od 1808 r. archidiakona obwodu białostockiego. Po śmierci ks. Rakowskiego w 1814 r. parafią w Turośni zarządzał ks. Michał Widnach, pełniący jednocześnie funkcję dziekana białostockiego, i to zapewne za jego pośrednictwem dawny księgozbiór ks. Kramkowskiego (a na pewno omawiany egzemplarz) trafił do białostockiego zgromadzenia księży misjonarzy [7].

Zapis własnościowy informujący o włączeniu druku w 1818 r. do księgozbioru
zgromadzenia księży misjonarzy w Białymstoku.

Księża Misjonarze św. Wincentego a Paulo zostali sprowadzeni do Białegostoku staraniem Izabeli Branickiej w 1806 r. i zastąpili w zarządzie tutejszą parafią księży bartolomitów. Pierwszym przełożonym został ks. Kazimierz Kubeszowski. Dodatkowo w latach 1819-1820 białostoccy misjonarze otworzyli seminarium duchowne, które z powodzeniem działało do 1843 r., gdy zgromadzenie zostało zlikwidowane przez władze carskie [8]. Księża od początku gromadzili księgozbiór, który rozrósł się szczególnie w okresie istnienia seminarium duchownego. Nieprzypadkowo właśnie w 1818 r. przeniesiono do białostockiego zgromadzenia księgozbiór z Turośni, w tym dzieło należące niegdyś do ks. Kramkowskiego. W 1820 r. zbiór składał się z 407 tytułów. W inwentarzu z tego roku pod nr 362 znajdujemy: Kazania na Niedz całego Ru X Bielickiego in 4° opr w skó[rę], R 1712, - 1, w Częstochowie. Wizytacja z 1839 r. odnotowała łącznie 939 woluminów nie tylko dzieł teologicznych, ale i historycznych, filozoficznych, medycznych i innych [9].
Po kasacie zgromadzenia księgozbiór pozostał przy parafii w Białymstoku, a następnie trafił do zbiorów Biblioteki Archidiecezjalnego Wyższego Seminarium Duchownego w Białymstoku.


oprac. mgr Wiesław Wróbel
https://uwb.academia.edu/WiesławWróbel

Przypisy:
[1] Estreicher, XIII, s. 73. 
[2] K. Niesiecki, Herbarz polski, t. II, Lipsk 1839, s. 142; Encyklopedja Kościelna, t. II, red. M. Nowodworski, Warszawa 1873, s. 343-344. 
[3] Archiwum Diecezjalne w Siedlcach, D 155, k. 215v; J. Maroszek, A. Studniarek, Dzieje Trzciannego i obszaru gminy Trzcianne w XV-XX wieku, Trzcianne 2004, s. 111; M. Sokół, W. Wróbel, Kościół i parafia pw. Bożego Ciała w Surażu. Monografia historyczna do 1939 r., Suraż 2010, s. 353-354. 
[4] Archiwum Archidiecezjalne w Białymstoku, Archiwum parafii w Turośni Kościelnej, sygn. 210.1.3, k. 71v. 
[5] ADS, D 155, k. 213v-216; szerzej o opiece patronackiej Zaleskich h. Chomąto nad kościołem parafialnym w Turośni oraz udziale w tym ks. Kramkowskiego: W. Wróbel, Opieka patronacka rodu Zaleskich h. Chomąto nad kościołem parafialnym w Turośni w XVIII w., w: Parafia w Turośni Kościelnej 1515-2015. Ku chwale Trójcy Przenajświętszej, pod red. A. Szota, M. Wróbel, Białystok – Turośń Kościelna 2015, s. 53-70. 
[6] Indulgencje i zezwolenia władz diecezjalnych wpisane do księgi brackiej: Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne w Wilnie, f. 694, op. 1, d. 51, k. 1-4v. 
[7] W. Wróbel, Opieka patronacka rodu Zaleskich h. Chomąto, s. 67-70. 
[8] J. Giżycki [Wołyniak], Księża misyonarze w Zasławiu i Białymstoku, Kraków 1913, s. 15-23; T. Krahel, Seminarium Duchowne w Białymstoku (1820-1843), w: Rola oświaty i szkolnictwa w procesie kształtowania się świadomości narodowej na pograniczu polsko-litewsko-białoruskim, pod red. W. Śleszyńskiego, Białystok 2007, s. 33-37.
[9] M. Olszewski, Inwentarz biblioteki Księży Misjonarzy św. Wincentego a Paulo w Białymstoku z 1820 roku, „Studia Teologiczne” t. VII, 1989, s. 154.

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz