Topograficzna Karta Królestwa Polskiego dostępna online

W Bibliotece Uniwersyteckiej zakończono realizację zadania Konserwacja, digitalizacja i udostępnienie online Topograficznej karty Królestwa Polskiego z zasobu Biblioteki Uniwersyteckiej im. Jerzego Giedroycia w Białymstoku, dofinansowanego w ramach umowy nr 656/P-DUN/2017 ze środków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę. Zadanie to ukierunkowane było na osiągnięcie dwóch najważniejszych celów. Po pierwsze przeprowadzono trwającą blisko pół roku pełną konserwację mapy, a po drugie dokonano jej cyfryzacji. Pełen koszt zadania wyniósł 112 800,00 zł, w tym 110 800 zł pochodziło z dotacji Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Jego efekty można oglądać na specjalnie przygotowanej w tym celu stronie internetowej oraz za pośrednictwem Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej.

Warto kilka zdań poświęcić historii Topograficznej Karty Królestwa Polskiego, uznawanej do dziś za jedno z największych osiągnięć polskiej kartografii w XIX w. Prace nad jej wykonaniem Sztab Kwatermistrzostwa Generalnego rozpoczął w 1822 r. Do tego celu wykorzystano wcześniejsze mapy obszarów dawnej Polski, pomiary powstałe przy okazji demarkacji granic nowego państwa oraz jego wewnętrznych podziałów administracyjnych w latach 1819-1822. Następnie dla pozostałych terenów Królestwa Polskiego przygotowywano własną sieć triangulacyjną (jako początek układu współrzędnych przyjęto miejsce przecięcia się południka warszawskiego 38°50' z równoleżnikiem 52°00'). Prace nad zdjęciem topograficznym postanowiono wykonać w skali 1:42 000 (1 cal = 1 wiorsta), natomiast wersja ostateczna mapy miała mieć skalę 1:126 000 (1 cal = 3 wiorsty). Obszar Królestwa Polskiego podzielono przy pomocy linii prostych równoległych i prostopadłych do południka zerowego, wydzielono siedem kolumn biegnących z północy na południe, w każdej kolumnie wyodrębniono sekcje w ilości od 6 do 12. W efekcie powstało 60 sekcji, następnie przeniesionych na poszczególne arkusze mapy w skali trójwiorstowej.

Jak rekonstruuje Bogusław Krassowski [1], topograf, udając się w teren, zaopatrzony był w stolik mierniczy, na którym w przyjętej skali (1:42 000) naniesione były podstawowe punkty uzyskane w drodze wcześniej przeprowadzonych prac triangulacyjnych lub też przeniesione z materiałów źródłowych (punkty te podlegały sprawdzeniu w terenie). Natomiast cały rysunek wykonywany był przez topografa w terenie na podstawie przeprowadzonych pomiarów instrumentalnych lub „na oko”, według obowiązujących instrukcji i przyjętego klucza znaków topograficznych. Po wykonaniu zdjęcia od razu przystępowano do jego redukcji cyrklem proporcjonalnym lub pantografem. Prace w terenie realizowano w okresie wiosenno-letnim, natomiast prace kartografowie kończono jesienią w Warszawie. Na koniec materiały przygotowane w terenie przekazywano do grupy wyspecjalizowanych kartografów, którzy poszczególne rysunki redukowali, generalizowali i wykreślali na czysto. Kierownictwo prac powierzono płk. Kazimierzowi Żwanowi.

Topograficzne pomiary stolikowe służby topograficznej rosyjskiego wojska w XIX w.
według ryciny zamieszczonej w podręczniku W. Witkowskiego Топография (Petersburg 1911).

Prace pomiarowe prowadzono od granicy zachodniej i północnej z Prusami, kontynuując je w kolejnych latach wzdłuż granicy z Austrią. Główne role w całym przedsięwzięciu przed Powstaniem Listopadowym odgrywali m.in. kpt. Wojciech Chrzanowski, płk Aleksander Alfonce, kpt. Feliks Szymanowski, płk. Józef Wyszkowski (prace pomiarowe i zdjęcia) oraz wspomniany płk. Żwan (przy redukcji i reprodukcji mapy). Już w 1827 r. podjęto decyzję o wydaniu mapy drukiem. Kierownictwo nad całością prac powierzono w 1828 r. warszawskiemu rytownikowi Karolowi Fryderykowi Minterowi, z którym zawarto specjalny kontrakt na wykonanie 60 arkuszy mapy w liczbie 2000 egzemplarzy. Jeszcze tego samego roku pierwsza kolumna Karty była gotowa, a do wybuchu Powstania Listopadowego przygotowano łącznie 240 arkuszy w skali 1:43 000 i 27 arkuszy w skali 1:126 000.

Prace przerwano w wyniku Powstania Listopadowego, a po jego upadku uległ rozwiązaniu Sztab Kwatermistrzostwa. Dotychczasowe prace nad Kartą trafiły w ręce wojsk rosyjskich i dopiero w 1832 r. car Mikołaj I zezwolił na kontynuowanie dzieła. Tym razem jednak prace miał wykonywać Korpus Topografów rosyjskiego Sztabu Głównego pod kierownictwem gen. Karola Richtera, ale przy współudziale oficerów dotychczas zatrudnionych przy pracach kartograficznych. Rozpoczęto od aktualizacji i sprawdzenia już istniejących arkuszy, a następnie prowadzenia dalszego zdjęcia północnych i wschodnich ziem Królestwa Polskiego. Prace terenowe zakończono w 1839 r. Przez kolejne cztery lata redukowano arkusze do skali 1:126 000. Dlatego też całość została wydana drukiem dopiero w 1843 r. w Petersburgu, chociaż karta tytułowa informuje o zakończeniu prac w 1839 r. Mapę zadedykowano carowi Mikołajowi I. Jej tytuł podano w trzech językach: polskim, rosyjskim i francuskim. Pozostała treść mapy została sporządzona w języku polskim. Do 1857 r. Topograficzna Karta Królestwa Polskiego była zastrzeżona wyłącznie do użytku wojsk rosyjskich, natomiast po tej dacie dopuszczono ją do sprzedaży w księgarni przy Sztabie Głównego w Petersburgu.

Karta tytułowa Topograficznej Karty Królestwa Polskiego (kol. I, sek. I)

Egzemplarz Topograficznej Karty Królestwa Polskiego, przechowywany w Bibliotece Uniwersyteckiej pod sygnaturą K-1748, złożony jest z 59 arkuszy (w egzemplarzu brakuje kol. V, sek. V) i dodatkowego skorowidza. Każdy arkusz ma formę zadrukowanej miedziorytowym rysunkiem tekturowej karty podklejonej na płótnie, dodatkowo zabezpieczonej przed pruciem się podkładu i niszczeniem brzegów przy pomocy specjalnej tasiemki naklejonej na obrzeża arkusza. Egzemplarz przechowywany w Bibliotece Uniwersyteckiej jest najprawdopodobniej pierwszym wydaniem mapy. Jego ważnym elementem jest drewniane pudło, stanowiące oryginalne XIX-wieczne zabezpieczenie mapy.

Konserwacja Topograficznej Karty Królestwa Polskiego miała przede wszystkim na celu polepszenie wyglądu obiektu i jego renowację nie tylko dla zabezpieczenia egzemplarza, ale także na potrzeby wykonania dobrej jakości wersji cyfrowej mapy do udostępnienia online. Wygląd obiektu przed konserwacją wskazywał na zalanie i możliwą infekcję mikrobiologiczną. Na wielu arkuszach były ciemnobrązowe zacieki, a w ich obrębie plamy pochodzenia mikrobiologicznego w kolorach od różowego do czarnego. Dlatego też przeprowadzono w pierwszej kolejności dezynfekcję obiektu w komorze fumigacyjnej w Instytucie Konserwacji Zbiorów Bibliotecznych Biblioteki Narodowej w Warszawie. Następnie została wykonana dokumentacja konserwatorska (fotografie i makrofotografie przed konserwacją oraz opisy technologiczne i rysunki poglądowe wyglądu każdego z arkuszy). Dopiero wtedy przystąpiono do demontażu płóciennych podklejeń metodą mechaniczną i przy użyciu skalpela parowego, a także do wstępnego oczyszczania przy użyciu odkurzacza muzealnego Muntz z filtrem HEPA i mikrossawkami. Kolejnym etapem było bardziej szczegółowe doczyszczanie mechaniczne papieru przy użyciu gumek konserwatorskich bezsiarkowych, sztyftów gumowych, papierków ściernych oraz czyścików z mikrofibry. Do miejsc najbardziej zniszczonych zastosowano gumkę w proszku. Następnie zabezpieczono elementy wrażliwe na składniki procesów mokrych przy użyciu stopionej żywicy cyklododekanowej.

Arkusz Topograficznej Karty Królestwa Polskiego (kol. I, sek. II)

Kolejnym etapem było mycie wstępne kart. Następnie przeprowadzono doczyszczanie rewersów map z kleju przy użyciu techniki pędzlowania i kompresów z ciepłą wodą oraz usunięto zaplamienia powstałych na skutek działalności drobnoustrojów i zacieków przy użyciu 2% wodnego roztworu borowodorku sodu. Po tym zabiegu karty były gruntownie wypłukane na stole niskociśnieniowym z użyciem wody destylowanej. Ostatnią kąpielą było odkwaszanie w roztworach zalecanych według metody Barrowa, zakończone planirowaniem papieru 2% metylocelulozą rozpuszczoną w wodzie o alkalicznym odczynie.

Nieliczne ubytki czy pęknięcia grzbietów reperowano przy użyciu bibuł i papierów japońskich. Następnie przeprowadzono prasowanie kart w prasie, po czym przystąpiono do wykonywania nowych płóciennych podklejeń. Prace realizowano dwustopniowo: najpierw poszczególne arkusze naklejano na biały papier japoński, a następnie na płótno bawełniane przy użyciu pędzli japońskich. Tzw. międzywarstwa oddzieliła mapę do płótna, jednocześnie stabilizując arkusz, wyrównując fakturę i sprawiając, że lico mapy stało się jeszcze gładsze. Na koniec odcięto nadmiar płótna, powracając do oryginalnego rozmiaru obiektu przed konserwacją. Po tej czynności każda mapa została oklejona nową jedwabną lamówką. Przygotowano również 60 kopert z papieru bezkwasowego i jedno pudło introligatorskie do przechowywania map. Jednocześnie kompleksowej renowacji poddano również oryginalną drewnianą skrzynię.

Po zakończeniu konserwacji mapę poddano digitalizacji na skanerze wielkoformatowym w Archiwum Państwowym w Białymstoku w ramach współpracy realizowanej na podstawie porozumienia o prowadzeniu Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej. Po przygotowaniu treści strony internetowej, opracowaniu graficznym obiektów (w tym dostosowaniu ich do szybkiego przeglądania za pomocą oprogramowania Deep Zoom) oraz metadanych, egzemplarz Topograficznej Karty Królestwa Polskiego ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej został udostępniony w wersji cyfrowej w domenie publicznej.

Zachęcamy wszystkich do korzystania z efektów zadania i podziwiania wspaniałego dzieła polskiej kartografii XIX stulecia.

opr. Iwona Kotala-Skiba, mgr Wiesław Wróbel

Przypisy:
[1] B. Krassowski, Topograficzna karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1978 (Zabytki Polskiej Kartografii, z. 1).
[1] Tamże, s. 24-25.

Wybrana literatura:
[1] A. Aksamitowski, J. Augustyniak, Obszar Królestwa Polskiego w wybranych studiach wojskowo-geograficznych, w: Kartografia Królestwa Polskiego 1815-1915. Materiały XVIII Ogólnopolskiej Konferencji Historyków Kartografii Warszawa, 21-22 listopada 1997, pod red. L. Szaniawskiej i J. Ostrowskiego, Warszawa 2000, s. 113-126.
[2] W. Jamiołkowski, A. Stocki, Topografia wojskowa, Warszawa 1925.
[3] B. Krassowski, Polska kartografia wojskowa, Warszawa 1974.
[4] B. Krassowski, Topograficzna karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1978 (Zabytki Polskiej Kartografii, z. 1).
[5] B. Olszewicz, Polska kartografia wojskowa (zarys historyczny), Warszawa 1921.
[6] M. Stankiewicz, Zdjęcia topograficzne na obszarze Królestwa Polskiego w XIX wieku, w: Kartografia Królestwa Polskiego 1815-1915. Materiały XVIII Ogólnopolskiej Konferencji Historyków Kartografii Warszawa, 21-22 listopada 1997, pod red. L. Szaniawskiej i J. Ostrowskiego, Warszawa 2000, s. 58-70.