Księgarnia Anny Czapskiej w Białymstoku

Wśród znaków proweniencyjnych znajdujących się w książkach z lat 1800-1918 (przechowywanych w Zbiorach Specjalnych BU) na szczególną uwagę zasługują te, które udowadniają przynależność konkretnych pozycji do dawnych księgozbiorów białostockich, najczęściej rozproszonych przez tragiczne wydarzenia obu wojen światowych. Z całego zbioru można wydzielić dwie grupy dokumentów wyróżniające się miejscem ich dawnego przechowywania. Pierwsza grupa to zbiory bibliotek, instytucji publicznych, szkół i organizacji, a więc takie, które były intencjonalnie gromadzone w celu udostępniania ich na zewnątrz osobom do tego uprawnionym. Druga grupa to książki pochodzące z miejscowych księgarni. O ile temat przeszłości właścicieli księgozbiorów należących do pierwszej grupy został już stosunkowo dobrze rozpoznany, o tyle kwestia księgarń w Białymstoku przed 1939 r. była do tej pory traktowana marginalnie i wymaga jeszcze badań.

Pieczątka księgarni Anny Czapskiej w Białymstoku z 1919 r. (ze zbiorów BU).

Wydawałoby się, że księgarnia to miejsce, w którym – zgodnie z dzisiejszą definicją – książki były i są sprzedawane. Skąd więc miałyby znajdować się w nich znaki proweniencyjne poświadczające przynależność do zasobu danej firmy księgarskiej? Takie oznaczenia informują, że dana książka ma jasno określonego właściciela, a stosuje się je przede wszystkim w przypadku wypożyczeń z koniecznością zwrotu. Co to jest w takim razie: księgarnia czy wypożyczalnia? Okazuje się, że specyfiką księgarń w okresie XIX i początków XX w. było prowadzenie nie tylko sprzedaży detalicznej książek, ale także ich wypożyczanie na zewnątrz za odpowiednią opłatą.

Jedną z cech charakterystycznych białostockiego księgarstwa początków XX w. był znaczny udział kobiet. Po 1900 r. istniały w mieście księgarnie Marii Iniarskiej, Anny Czapskiej i Jadwigi Klimkiewiczowej. Oczywiście zakładanie polskich sklepów z książkami było możliwe głównie dzięki „ukazowi tolerancyjnemu” z 1905 r., który wprowadzał m.in. pewne swobody religijne i obywatelskie dla Polaków. Do tego czasu rynek księgarski w Białymstoku zdominowany był praktycznie wyłącznie przez handlarzy żydowskich: Eliasza Tykocińskiego, Józefa (Jankiela) Kagana i jego syna Leona, Łazarza Lipszyca, Mowszę Glika, Kasriela Kapłana i Abla Kaufmana. Na tym tle wyjątkiem była założona w 1892 r. księgarnia dużej organizacji „Społeczna Korzyść”, która drukowała i kolportowała na terenie Rosji tanią książkę w formie poradników i podręczników oraz przedrukowywała literaturę piękną. Zarządcą białostockiej placówki był Mojsiej Miłakowski. Była to jedna z pierwszych białostockich księgarni, której działalność podstawowa rozszerzona była o możliwość czytania książek na miejscu i wypożyczania ich do domu. Podobne praktyki stosowali Kaganowie czy Abel Kauffman; ten ostatni w 1893 r. wydał nawet specjalny katalog posiadanych zbiorów. Dopiero po 1905 r. rynek księgarski zaczął rozszerzać się o osoby wyznań chrześcijańskich. Oprócz Iniarskiej, Czapskiej i Klimkiewiczowej sprzedaż książek prowadził Chodorowski, Józef Konon i Albin Brzostowski (o nim opowiem innym razem). Kolportażem książek i prasy zajmował się także pedagog i społecznik Konstanty Kosiński, wydawca „Gazety Białostockiej”.

W zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej zachowało się sporo znaków proweniencyjnych białostockich księgarń sprzed 1915 r. oraz z pierwszych lat okresu międzywojennego. Dziś chciałbym słów kilka poświęcić placówce należącej do Anny Czapskiej, której pieczątki można znaleźć w dwóch książkach przechowywanych w Zbiorach Specjalnych. Obydwie mają identyczną treść i formę, przy czym jedna z nich jest ledwie widoczna: Księgarnia / A. Czapskiej / Białystok / ul. Niemiecka № 8. Można zatem wywnioskować, że pieczątka została wykonana w okresie okupacji niemieckiej, a latach 1915-1919, gdy dzisiejsza ul. Kilińskiego nosiła nazwę ul. Niemiecka, a na terenie miasta wprowadzona została właściwa numeracja domów. Zanim jednak omówimy lokalizację księgarni, zacznijmy od osoby właścicielki.

Anna Leokadia Czapska urodziła się w Białymstoku 24 czerwca 1889 r. [1] Była pierwszą córką młodego małżeństwa Wincentego i Leokadii z domu Narel. Ojciec Anny niedługo wcześniej przybył do Białegostoku z Warszawy. Urodził się tam w 1 lipca 1864 r. w rodzinie rękawicznika Józefa Czapskiego i Emilii Glück [2]. Trudno powiedzieć, co sprowadziło go do Białegostoku. Możliwe, że stało się to za przyczyną ojca, który mając doświadczenie w pracy krawieckiej, znalazł zatrudnienie w jednej z miejscowych fabryk włókienniczych. Wincenty był tu na pewno już 1 marca 1888 r., wtedy bowiem w białostockiej świątyni wziął ślub z 23-letnią Leokadią, córką Józefa i Emilii z Korbutów Narelów, zamieszkałej wówczas w uroczysku Marczuk [3]. W 1891 r. rodzice z nowo narodzoną córką wynajmowali mieszkanie w bardzo dobrej lokalizacji – w kamienicy Szejny Małki Halpern-Tumarkin, otwierającej od strony zachodniej południową pierzeję Placu Bazarnego (po 1919 r. był to adres Rynek Kościuszki 1). W 1911 r. budynek został wykupiony przez miasto Białystok i do II wojny światowej służył przede wszystkim jako dom dochodowy z lokalami pod wynajem. Tu działała księgarnia Chodorowskiego, a później Jadwigi Klimkiewiczowej, od 1919 r. Miejska Biblioteka Publiczna i redakcja „Dziennika Białostockiego”, a także liczne organizacje społeczne. Razem z młodym małżeństwem mieszkał ojciec Wincentego oraz jego babka, Helena Glück [4].

Plan części Placu Bazarnego z 1895 r. Pod literą "A" zaznaczono dom Szejny Małki Halpern-Tumarkin, w którym mieszkała rodzina Czapskich w latach 90. XIX w. (źródło: Archiwum Państwowe w Białymstoku, Rada Instytutu Panien Szlacheckich, sygn. 29, k. 87v).

Wincenty Czapski zmarł nagle 5 czerwca 1892 r. z – jak określono w metryce zgonu - „białej gorączki” [5]. Tragedia rodziny była tym większa, że owdowiała Leokadia pozostała nie tylko z malutką Anną, ale była wówczas już w zaawansowanej ciąży. 14 października 1892 r. na świat przyszedł chłopiec, któremu na chrzcie świętym nadano imię Władysław [6]. Z pomocą w trudnym położeniu przyszedł z pewnością synowej i wnukom Józef Czapski, który w 1892 r. wstąpił ponownie w związek małżeński z Teofilą Arciszewską.

Trudno powiedzieć coś więcej o życiu rodziny Czapskich po 1892 r. Ponownie znajdujemy ślad ich losów w 1910 r., kiedy to 24 czerwca na zawał serca zmarła Leokadia Czapska [7]. Jej dzieci w tym czasie były już pełnoletnie – dzień po śmierci matki Anna obchodziła swoje 21 urodziny…

Akt zgonu Leokadii Czapskiej 24 czerwca 1910 r. (Archiwum Państwowe w Białymstoku, Akta stanu cywilnego parafii rzymskokatolickiej w Białymstoku, sygn. 23, nr 361).

Bardzo trudne położenie młodej Anny z pewnością wpłynęło na konieczność jej usamodzielnienia się. Nie znamy precyzyjnej daty uruchomienia księgarni ani okoliczności, w jakich to nastąpiło. Michał Goławski (ur. 1904) w swojej książce „Szkolnictwo Powszechne w Białymstoku” (Białystok 1934), pisząc o księgarniach w okresie władzy rosyjskiej, odnotował: istniała również przy ul. Kilińskiego 8 założona przez Marię Iniarską księgarnia i wypożyczalnia młodej entuzjastki Anny Czapskiej [8]. Autor nie podaje większej ilości szczegółów, co utrudnia wnioskowanie, ale wydaje się, że pomieszał posiadane informacje. Najprawdopodobniej Anna Czapska zatrudniona była u Iniarskiej. Może początkowo była tylko pracownicą, później jednak rozwinęła jej firmę o dodatkową usługę wypożyczalni. Niestety, o Iniarskiej i jej księgarni pod nazwą „Marja” wiemy bardzo mało. Działała na pewno przy ul. Niemieckiej w domu Zabłudowskich (po 1919 r. ul. Kilińskiego 12) [9]. W listopadzie 1913 r. w „Gazecie Białostockiej” odnotowano fakt, że księgarnia pf. „Marja” została przeniesiona do nowego, większego lokalu w domu Słonimskich przy tej samej ulicy [10]. Budynek ten to właśnie kamienica przy ul. Niemieckiej nr 8 (po 1919 r. przy ul. Kilińskiego 8 [11]). Wśród jego lokatorów w 1914 r. wymieniono magazyn księgarski Czapskiej [12], co pozwala na prosty wniosek, że Anna Czapska z czasem przejęła firmę Iniarskiej. Jeszcze przez jakiś czas działała ona pod starym szyldem, później jednak zaczęła być reklamowana pod nazwiskiem nowej właścicielki, co znalazło odzwierciedlenie w zachowanych pieczątkach.

Dom Słonimskich przy ul. Niemieckiej - dziś ul. Kilińskiego 8. W jednym z lokali w parterze do ok. 1930 r. działała księgarnia Anny Czapskiej (fot. Mariag36).

Równie mało wiemy o ofercie handlowej księgarni i wypożyczalni Czapskiej. W 1913 r. w „Gazecie Białostockiej” właścicielka ogłaszała, że w posiada podręczniki do wszystkich szkół miejscowych oraz książki nowości i do nabożeństwa. Wszelkie materiały piśmiennicze. Wielki wybór papieru listowego. Pocztówki wszelkiego rodzaju. Albumy do fotografii, pocztówek i wierszy. Zabawki dziecinne [13]. Wraz z nadejściem okresu bożonarodzeniowego na półkach sklepowych pojawiały się ozdoby choinkowe oraz książeczki gwiazdkowe dla dzieci i młodzieży w języku polskim i rosyjskim [14].
 

Reklamy księgarni Anny Czapskiej z 1913 r. ogłoszone na łamach "Gazety Białostockiej".

Firma Czapskiej funkcjonowała nieprzerwanie w okresie okupacji niemieckiej, dlatego bez problemów mogła działać nadal po 1919 r. w tym samym lokalu przy ul. Kilińskiego 8. W 1921 r. firmę zarejestrowano w Sądzie Okręgowym w Białymstoku pod nazwą „Księgarnia Anny Czapskiej, sprzedaż książek i materiałów piśmienniczych” [15].

Obwieszczenie Sądu Okręgowego w Białymstoku w sprawie wpisania do Rejestru Handlowego działu A księgarni Anny Czapskiej („Nowy Dziennik Białostocki” 22.07.1922, nr 163, s. 4).

W tym czasie właścicielka mieszkała w starym drewnianym domu przy ul. Elektrycznej 6, który należał do jej babki Emilii Narel-Rydzewskiej, później do jej matki, a wreszcie w 1910 r. przeszedł w spadku na właścicielkę księgarni [16]. Przed 1930 r. Anna Czapska wyszła za mąż, przyjmując nazwisko Pieniążek. Około tego roku wyjechała z Białegostoku i zamieszkała w majątku Pomiechowice (gm. Bełchatówek, pow. piotrkowski). Zlikwidowała księgarnię, a w 1937 r. sprzedała nieruchomość przy ul. Elektrycznej 6, ostatecznie zrywając kontakty z Białymstokiem [17].

Po Annie Czapskiej pozostała zaledwie garść źródeł historycznych i dwie pieczątki w książkach, które blisko sto lat wcześniej można było wypożyczyć w jej księgarni przy ul. Niemieckiej/Kilińskiego 8.

Oprac. mgr Wiesław Wróbel
https://uwb.academia.edu/WiesławWróbel

Przypisy:
[1] Archiwum Archidiecezjalne w Białymstoku [dalej: AAB], Kuria Metropolitalna Białostocka – Akta Metrykalne, Białystok, chrzty 1889, nr 436.
[2] Archiwum Archidiecezjalne w Warszawie, Księgi metrykalne parafii rzymskokatolickiej Św. Jana Chrzciciela w Warszawie, księga chrztów 1863-1864, nr 455 http://metryki.genealodzy.pl/metryka.php?ar=8&zs=9233d&sy=143&kt=2&skan=455-458.jpg#zoom=1&x=0&y=0
[3] AAB, Kuria Metropolitalna Białostocka – Akta Metrykalne, Białystok, śluby 1888, nr 62.
[4] AAB, Archiwum Parafii Farnej w Białymstoku, Spis wiernych z 1891 r. (b. sygn.), s. 33.
[5] AAB, Kuria Metropolitalna Białostocka – Akta Metrykalne, Białystok, zgony 1892, nr 205.
[6] AAB, Kuria Metropolitalna Białostocka – Akta Metrykalne, Białystok, chrzty 1892, nr 628.
[7] AAB, Kuria Metropolitalna Białostocka – Akta Metrykalne, Białystok, zgony 1910, nr 361.
[8] M. Goławski, Szkolnictwo Powszechne w Białymstoku, Białystok 1934, s. 50.
[9] Справочный календарь по г. Белостоку на 1913 год, Białystok 1913, s. 250.
[10] „Gazeta Białostocka” 1913, nr 43, s. 671.
[11] W. Wróbel, Kilińskiego. Historia jednej ulicy, Białystok 2016, s. 71-91.
[12] Archiwum Państwowe w Białymstoku [dalej: APB], Towarzystwo Kredytowe Miejskie Białostockie, sygn. 165, k. 2.
[13] „Gazeta Białostocka” 1913, nr 30, s. 449; „Gazeta Białostocka” 1913, nr 31, s. 479; „Gazeta Białostocka” 1913, nr 32, s. 495; „Gazeta Białostocka” 1913, nr 33, s. 511.
[14] „Gazeta Białostocka” 1913, nr 48, s. 763; „Gazeta Białostocka” 1913, nr 49, s. 778; „Gazeta Białostocka” 1913, nr 50, s. 794.
[15] Obwieszczenie, „Nowy Dziennik Białostocki” 22.07.1922, nr 163, s. 4.
[16] APB, Starszy Notariusz Sądu Okręgowego w Grodnie, sygn. 4, k. 442-454; tamże, sygn. 5, k. 162-169; tamże, Urząd Powiatowy Białostocki ds. Wymiaru Podatku Przemysłowego, sygn. 3, nr 362; Obwieszczenie, „Białostocki Dziennik Wojewódzki” 1931, nr 4.
[17] APB, Akta notariusza W. Szczepińskiego w Białymstoku, sygn. 11, nr 917.