Pomóż nam rozwiązać zagadkę 300-letniego błędu drukarskiego! / Help us unravel the 300-years-old mystery of the typographical error!

W kolekcji Biblioteki Głównej Uniwersytetu w Białymstoku znajduje się XVIII-wieczna rycina autorstwa Gabriela Bodenehra przedstawiająca miasto, które zostało opisane jako Grodno. Okazało się, że jest to błąd drukarski, a rycina nr 75 ze zbioru Europens Macht und Pracht obrazuje nam widok nieznanej miejscowości. Czy jest ktoś, kto pomoże nam rozwikłać zagadkę sprzed 300 lat i zidentyfikuje owe miasto? Rozpoczynamy międzynarodowe poszukiwania odpowiedzi.

The collection of Bialystok University Main Library includes a print by Gabriel Bodenehr from the 18th century. It depicts a city signed as Grodno. It turned out to be a typographical error and the figure no. 75 from Europens Macht und Pracht collection shows a view of an unknown city. Is there anyone who could help us unravel this 300-year-old mystery and identify the city? We are starting an international search for an answer. 

Czy na pewno Grodno w Wielkim Księstwie Litewskim?

Zacznijmy od początku. W zeszłym roku Biblioteka Uniwersytecka w Białymstoku zakupiła na jednej z aukcji antykwarycznych dwie ryciny przedstawiające widoki Grodna. Pierwszy miedzioryt o wymiarach 31x49 cm pochodzi z atlasu Civitatus Orbis Terrarum Georga Brauna (1541-1622) i Franza Hogenberga (ok. 1540-ok. 1590), wydanego w Kolonii w 1575 r. Widok ten jest doskonale znany badaczom historii Grodzieńszczyzny i był wielokrotnie przedrukowywany. Drugi widok pochodzi ze wspomnianego dzieła Europens Macht und Pracht Gabriela Bodenehra, zawierającego liczne widoki europejskich miast. Jego identyfikacja nie budziła zastrzeżeń z racji znajdującej się u góry rysunku inskrypcji „Grodno Im Gross Hertzogthu Litthauen”.

Let's start from the beginning. Last year Białystok University Library purchased two prints depicting views of Grodno at an antiquarian auction. The first copperplate engraving measuring 31 cm by 49 cm originates from the atlas Civitatus Orbis Terrarum by George Braun (1541-1622) and Franz Hogenberg (ca. 1540-ca. 1590), published in Cologne in 1575. This picture is well-known among researchers of the history of the Grodno region and has been reprinted multiple times. The second one comes from the aforementioned opus by Gabriel Bodenehr Europens Macht und Pracht, containing numerous views of European cities. Its identification did not raise any objections due to the inscription "Grodno Im Gross Hertzogthu Litthauen" on the top of the print.

Rycina nr 75 autorstwa Gabriela Bodenehra z atlasu Europens Macht und Pracht.

Podpis Gabriela Bodenehra na rycinie nr 75.

Gabriel Bodenehr Starszy (ur. 1664 lub 1673 - zm. 1758 lub 1765).

Karta tytułowa Europens Pracht und Macht z egzemplarza przechowywanego w Bayerische Staatsbibliothek.

Obie grafiki po opracowaniu otrzymały odpowiednio sygnatury Gr-1449 i Gr-1450, a po zakupieniu specjalnych pudeł do ich przechowywania zostały zdeponowane w magazynie. Sytuacja wydawała się klarowna, a treść obu grafik (zwłaszcza XVI-wiecznej) nie budziła żadnych zastrzeżeń. Do czasu. Sytuacja zmieniła się po zajrzeniu do czasopisma „Litwa i Ruś” z 1912 r. (tom II, z. 1), w którym przedrukowano Wilhelma Schlemülera Dyaryusz podróży polskiej na seym grodzieński roku Pańskiego 1752 odbytej. W tekście zamieszczono ryciny z widokami Grodna, w tym dwie posiadane przez Bibliotekę w oryginale. Przy grafice „Grodno Im Gross Hertzogthum Litthauen” opisanej jako Widok Grodna i zamku królewskiego z XVIII w., ktoś ołówkiem dopisał: Ależ to chyba zupełna blaga!

After being catalogued, both prints received call numbers (Gr-1449 and Gr-1450 respectively) and were shelved in special boxes. The situation seemed clear, and the content of both graphics (especially the one from the 16th century) had not raised any objections until in the magazine "Lithuania and Russia" from 1912 (volume II, item 1) I found a reprint of Wilhelma Schlemülera Dyaryusz podróży polskiej na seym grodzieński roku Pańskiego 1752 odbytej. The text features engravings with views of Grodno, including two owned by the Library. Below the print "Grodno Im Gross Hertzogthum Litthauen", which was described as The view of Grodno and of the royal castle from 18th century, somebody made a pencil note saying: It’s probably a complete humbug!

Notatka w czasopiśmie "Litwa i Ruś" z 1912 r.

Dopiero wówczas uświadomiłem sobie, że grafika autorstwa Bodenehra nie może przedstawiać Grodna. Zachęcony tym tropem, postanowiłem przyjrzeć się jeszcze raz zakupionej przez Bibliotekę rycinie. Rzeczywiście, już po wstępnej analizie można kategorycznie stwierdzić, że zbiór rycin Europens Macht und Pracht zawiera błąd – rycina nr 75, chociaż została opisana jako „Grodno”, w rzeczywistości przedstawia zupełnie inne miasto.

It was only then that I realized Bodenehr’s artwork could not depict Grodno. Intrigued by the note, I decided to take a closer look at the engraving purchased by the Library. After the analysis I concluded that the collection of prints Europens Macht und Pracht contains a mistakenly captioned print. Although print no. 75 was described as "Grodno", in fact it represents a completely different city. 

Mamy tu do czynienia niewątpliwie z miastem zachodnioeuropejskim. Na nizinnym krajobrazie rozciąga się miejscowość otoczona murem z kilkoma wieżami, do której prowadzi okazała brama o trzech wrotach. Nad miastem góruje wysoki, przynajmniej pięciokondygnacyjny zamek-pałac z wewnętrznym dziedzińcem. Składa się z kilku odrębnych segmentów przykrytych wysokimi dwuspadowymi dachami oraz posiada kilka wież. Oprócz zamku nad miastem górują trzy lub cztery kościoły, z których dwa są doskonale widoczne. Kościół po lewej stronie zamku ma nawę główną przeciętą transeptem (na ich przecięciu znajduje się wysoka sygnaturka) oraz wysoką wieżę-dzwonnicę nakrytą dachem naczółkowym. Kościół po prawej wygląda na świątynię dwunawową, w której nawy mają odrębne dwuspadowe dachy; posiada także wieżę nakrytą dachem ostrosłupowym. Na prawo od niego znajdują się dwa kolejne budynki wyższe od mieszczańskiej zabudowy, jeden z usytuowaną centralnie na dachu wieżą. Być może jeden z nich to ratusz, usytuowany w centralnej części miasta. Pozostała zabudowa miasta to gęsto ustawione i niczym nie wyróżniające się domy mieszkalne.

 Undoubtedly, the print shows a Western European city. It is located in the lowlands and surrounded by a wall with several towers and a grand gate with three doors. Above the city there is a tall, at least five-storey castle-palace with an internal courtyard. It consists of several separate segments covered by high gable roofs and has several towers. In addition to the castle, three or four churches tower over the city, two of which are perfectly visible. The church on the left side of the castle has a nave cut with a transept (with a high turret at the intersection) and a tall bell tower covered with a pyramidal roof. The church on the right side of the castle looks like a two-nave church, in which naves have separate gable roofs; it also has a tower covered with a pyramidal roof. To the right of it there are two more buildings taller than the townhouses nearby, one with a tower located centrally on the roof. Perhaps one of them is the town hall, located in the central part of the city. The remaining buildings of the city are densely arranged, unremarkable residential houses.

Zamek w Grodnie na pocztówce z pocz. XX w.

Zamek widoczny na z rycinie nr 75.

Widok ogólny nieznanego miasta z ryciny nr 75.

Pojawia się fundamentalne pytanie: jakie miasto zostało przedstawione na rycinie, jeśli nie jest to Grodno? Samo dzieło Europeans Macht und Pracht nie daje odpowiedzi. Poprzedzająca rycina nr 74 także przedstawia Grodno, ale jest to kopia widoku miasta z atlasu Brauna i Hogenberga. Rycina nr 191 ukazuje Wilno, ale i to jest widok skopiowany z Civitas Orbis Terrarum. Są to jedyne miasta z terenu Wielkiego Księstwa Litewskiego, które znalazły się w zbiorze Bodenehra. Można na tej podstawie wysnuć wniosek, że autor nigdy tych miejscowości osobiście nie widział, co może tłumaczyć błędny zapis na omawianej rycinie.

A fundamental question arises: what city is shown in the print, if it is not Grodno? Europeans Macht und Pracht alone does not answer my doubts. The preceding figure no. 74 also depicts Grodno, but it is a copy of the city view from the Braun and Hogenberg atlas. Figure no. 191 shows Vilnius, but it is also a copy from the Civitas Orbis Terrarum. These are the only cities from the area of the Grand Duchy of Lithuania included in the Bodenehr collection. Basing on this, I can conclude that the author never saw these places personally, which may explain the erroneous description of the view in question.

Także poszukiwania w innych atlasach, współczesnych przewodnikach oraz w Internecie nie dały żadnych podpowiedzi w jaki sposób poprawić błąd Bodenehra i przywrócić bezimiennemu miastu jego tożsamość. To tak, jakby szukać igły w stogu siana. Bez waszej pomocy zagadka drukarskiego błędu sprzed prawie 300 lat pozostanie nierozwiązana. Prosimy więc wszystkich o pomoc! Udostępniajcie wersję polsko- i angielskojęzyczną tego tekstu, rozsyłajcie znajomym, komentujcie. Wspólnymi siłami na pewno uda się nam znaleźć odpowiedź.

Searching other atlases, modern guides and the Internet has not so far helped to correct Bodenehr's error and restore the true identity of the nameless city. It seems like looking for a needle in a haystack. Without your help, the riddle of the almost 300-year-old printer’s error will remain unresolved. Therefore, we ask all of you for help! Share the Polish and English version of this text, send to your friends, comment. Together we will certainly be able to find an answer.

Oprac. Wiesław Wróbel 

Tłum. Ewa Witkowska