Wystawa "Wspólne dziedzictwo. Społeczne organizacje żydowskie w Białymstoku" w Bibliotece Głównej

Od końca listopada w Bibliotece Uniwersyteckiej im. Jerzego Giedroycia, w gmachu Biblioteki Głównej (kampus, ul. Ciołkowskiego 1R), można obejrzeć wystawę „Wspólne dziedzictwo. Społeczne organizacje żydowskie w Białymstoku”, przygotowaną z okazji 80. rocznicy wybuchu powstania w białostockim getcie (wystawa była prezentowana latem na Rynku Kościuszki). Na ośmiu obszernych i bogato ilustrowanych tablicach autorzy zaprezentowali aktywność żydowskich organizacji społecznych działających w Białymstoku przed II wojną światową.

Ta część historii jest jednym z mniej znanych źródeł lokalnego aktywizmu społecznego, tzw. III sektora, społeczeństwa obywatelskiego – stowarzyszeń (towarzystw, klubów, związków, kół) i fundacji (funduszy) z przedwojenną tradycją. Społeczność żydowska Białegostoku, kształtująca się od końca XVII stulecia, rozwijała się szczególnie dynamicznie w XIX w. Największą liczebność osiągnęła na przełomie stuleci, do czego wydatnie przyczyniło się przekształcenie miasta w duży ośrodek fabryczny i handlowy. W 1895 r. udział Żydów w populacji Białegostoku wyniósł rekordowe 76%. Pomimo zmniejszania się liczebności białostockich Żydów od początku XX w. ich udział procentowy w populacji miasta w okresie międzywojennym nadal wynosił około 50%. 

W 1931 r. z ogólnej liczby mieszkańców Białegostoku wynoszącej ponad 90 tys. aż 42,8% stanowili Polacy żydowskiego pochodzenia. Tak duża społeczność nieustannie podejmowała trud organizowania i tworzenia struktur pomocowych, gdyż w przemysłowym mieście piętrzyły się najróżniejsze problemy społeczne, a wielu białostoczan po prostu cierpiało biedę. Jednocześnie żydowscy mieszkańcy Białegostoku byli bardzo aktywni społecznie, na co niewątpliwie wpływ miała cedaka (sprawiedliwość, prawość, czynienia dobra) – religijny obowiązek dobroczynności w judaizmie.

 

W międzywojennym Białymstoku działało prawie 20 stowarzyszeń sportowych i młodzieżowych, z których najbardziej znane to Żydowskie Stowarzyszenie Gimnastyczno-Sportowe „Makabi”, Żydowski Klub Sportowy „Stern” czy zrzeszające po ponad pół tysiąca członków każde skautowy „Ha-Szomer Ha-Cair”, „Cukunft” i „He-Ce-Haluc Pionier”. Warto wymienić również kilka z licznych zrzeszeń gospodarczych, z czołowym „Gemiłus Chesed” skupiającym ponad 16 tys. członków, ale również banki spółdzielcze, związek rzemieślników, związek kupców czy związek właścicieli nieruchomości. Spośród zrzeszeń ogólnospołecznych godne wspomnienia są Towarzystwo Ochrony Zdrowia i organizacja dobroczynna „Linas Ha-Cedek” pomagającą potrzebującym białostoczanom bez względu na narodowość czy religię, a także Białostockie Towarzystwo Opieki nad Sierotami oraz Związek Inwalidów i Sierot Wojennych. Wśród kilkunastu zrzeszeń kulturalno-oświatowych prężnie działały „Kultur-Liga”, „Tarbut” oraz Żydowskie Biblioteki Ludowe. Do podtrzymania kultury i sztuki przyczyniało się również wiele żydowskich gazet, teatry, grupy muzyczne i teatralne, na czele z legendarną „Habimą”. 

Młodzież zrzeszała się w organizacjach skautowych z wpływami zarówno lewicowymi (np. „Ha-Szomer Ha-Cair”), jak i prawicowymi (np. „Betar”), które łączyła jedna idea – syjonizm, czyli stworzenie żydowskiego państwa na biblijnym terenie Erec Israel, ówczesnym Brytyjskim Mandacie Palestyny. Do przyszłego życia we własnym państwie na Bliskim Wschodzie przygotowywały białostockie kibuce.

Właśnie tej fascynującej lecz mało znanej historii poświęcona została wystawa „Wspólne dziedzictwo. Społeczne organizacje żydowskie w Białymstoku”. Nie tylko będziemy mogli o niej przeczytać, ale również zobaczyć wiele niepublikowanych fotografii białostockich skautów, lekarzy, artystów, sportowców, nauczycieli, uczniów, jak również szkół, szpitali, kibuców, samochodów...

  

Opracowanie wystawy: Fundacja SocLab: Piotr Znaniecki, dr Katarzyna Sztop-Rutkowska.

Patronat: Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma.

Partnerzy: Galeria im. Sleńdzińskich w Białymstoku, Stowarzyszenie Edukacji Kulturalnej Widok.

  

Opracowanie wystawy zostało dofinansowane z budżetu Miasta Białegostoku oraz Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce.

Wystawa nie byłaby możliwa bez pomocy wielu osób, którym organizatorzy serdecznie dziękują: Grzegorz i Urszula Dąbrowscy, Adam Czesław Dobroński, Małgorzata K. Frąckiewicz, Marek Kietliński, Rebecca Kobrin, Piotr Niziołek, Jarosław Parzyszek, Andrzej Poskrobko, Mirosław Reczko, Jolanta Rogowska, Krzysztof Rutkowski, Suzy Snyder, Dariusz Szada-Borzyszkowski, Konrad Szamryk, Heidi Szpek-Idzikowski, Sebastian Wicher, Przemysław Wierzbowski, Tomasz Wiśniewski, Wiesław Wróbel. Na wystawie wykorzystano fotografie zbiorów następujących instytucji oraz osób prywatnych: Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma; YIVO Institute for Jewish Research, NY, USA; Ghetto Fighters’ House Museum, Izrael; Yad Vashem, Izrael; United States Holocaust Memorial Museum Collection, Washington, USA; Museum of Jewish Heritage – A Living Memorial to the Holocaust, NY, USA; Stowarzyszenie Widok – albom.pl; Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów w Łomży; Muzeum Historyczne w Białymstoku, Oddział Muzeum Podlaskiego w Białymstoku; Galeria im. Ślendzińskich; Narodowe Archiwum Cyfrowe; Archiwum Państwowe Białymstoku; Biblioteka Narodowa; Rebecca Kobrin; Amnon Samid; Państwo Nalewajek; Mieczysław Marczak; Tadeusz Chańko; Adam Czesław Dobroński.