Arkusze mapy "Nowe Prusy Wschodnie..." J.Ch. Textora i D.F. Sotzmanna z 1808 roku w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej

Latem 2022 r. Biblioteka Uniwersytecka zakupiła na jednej z ogólnopolskich aukcji antykwarycznych pięć arkuszy tzw. mapy Textora-Sotzmanna, wydanej w Berlinie w 1808 r. (arkusze V+Va, VIII, IX+IXa, XI i XIII). Zakup był możliwy dzięki wsparciu finansowemu Jego Magnificencji Rektora Uniwersytetu w Białymstoku. 

Pozyskane arkusze mapy znacząco wzbogaciły naszą kolekcję kartograficzną. Nie tylko dlatego, że jest to przykład bardzo dobrej jakości dzieła pruskiej kartografii z przełomu XVIII i XIX w., ale także z uwagi na fakt, że przedstawiają one obszary historycznego i współczesnego województwa podlaskiego między Biebrzą a Bugiem. Jest to jedno z najstarszych tak dokładnych odwzorowań tego terenu, który przynosi dużo istotnych informacji możliwych do wykorzystania w pracach badawczych nad regionem.  

Karta tytułowa Topographisch militärische Karte vom vermaligen Neu Ostpreussen
(z egzemplarza CBGiOŚ, IGiPZ PAN, sygn. Ds.8577).

W wyniku III rozbioru Polski w 1795 r. obszar województwa podlaskiego na północ od Bugu został włączony w granice królestwa pruskiego. Wkrótce nowe nabytki terytorialne zorganizowano w prowincję Nowe Prusy Wschodnie podzielone na dwa departamenty: płocki i białostocki, z siedzibami ich władz centralnych w Płocku i Białymstoku. Jednym z elementów lepszej organizacji administracyjno-wojskowej, ale też integracji tych terenów z państwem pruskim, było ich szczegółowe rozpoznanie kartograficzne, które wpisywało się w dotychczasową praktykę władz państwowych na terenach zajętych w wyniku dwóch poprzednich rozbiorów. Dlatego też jeszcze tego samego roku król Fryderyk Wilhelm II zlecił wykonanie dokładnej mapy Nowych Prus Wschodnich majorowi kwatermistrzostwa Christianowi Gottfriedowi Danielowi von Steinowi (1771-1830). Prace rozpoczęto w 1795 r. pod nadzorem generała-porucznika barona Antona von Geussau i ukończono w 1798 r. Rezultatem prac była mapa w skali 1:33 333 sporządzona na 135 arkuszach, która zachowała się w oryginale w zbiorach Biblioteki Państwowej w Berlinie – Fundacji Pruskiego Dziedzictwa Kultury (sygn. Q17030).

Fragment mapy Ch.G.D von Steina z lat 1795-1800,
oryginał w Bibliotece Państwowej w Berlinie (sekcja 92 - Białystok). 

Mapę Steina poprawił, dokonując własnych pomiarów i obserwacji astronomicznych, Johann Christoph Textor, a następnie zreprodukował w formie 15 arkuszy w skali 1:152 500. Textor był znanym w kraju nauczycielem matematyki i sztuki wojskowej w szkole artyleryjskiej w Berlinie. W kolejnych dekadach działał bardzo aktywnie na polu kartografii militarnej, sporządzając szczegółowe mapy państwa. Prace nad przekształcaniem mapy Steina zakończył w 1800 r.

Karta zbiorcza mapy Textora-Sotzmanna z zaznaczeniem na czerwono arkuszy nabytych przez Bibliotekę Uniwersytecką (z egzemplarza CBGiOŚ, IGiPZ PAN, sygn. Ds.8577).

W kolejnych latach podjęto prace przy wydaniu drukiem mapy przygotowanej przez Textora. Wykonawcą dzieła był Daniel Friedrich Sotzmann (1754-1840), rytownikami zaś Heinrich Kliewer i Carl Maré. Mapa ukazała się drukiem w Berlinie w 1808 r. pod tytułem Topographisch militärische Karte vom vermaligen Neu Ostpreussen oder dem jetzigen Nördlichen Theil des Herzogthums Warschau, nebst dem Russischen District w skali 1:152 500 oraz w objętości 13 arkuszy i 4 arkuszy połówkowych. 

Daniel Friedrich Sotzmann (źródło: domena publiczna).

Warto dodać, że Sotzmann pracował początkowo jako topograf w Poczdamie. W 1783 r. wydał własnoręcznie wyryty plan Gdańska, później podjął pracę w Departamencie Inżynierii Ministerstwa Wojny. Łącznie jako wydawca zdołał opublikować około 150 prac, w tym map wieloarkuszowych i atlasów.

Mapa Textora-Sotzmanna została wykonana techniką miedziorytniczą, przy czym w nabytych arkuszach nie kolorowano ręcznie przebiegu granic. Arkusze V i IX posiadają dodatkowo doklejone połówki sąsiednich arkuszy, oznaczonych na karcie indeksacyjnej numerem Va i IXa. Jak zauważa Tadeusz Lankamer, cechą charakterystyczną mapy jest to, iż żadne z oznaczeń nie zaciemnia rysunku innego znaku […]. Zasługą wykonawców mapy jest delikatny i czytelny rysunek. Maré był wykonawcą rysunku sytuacji, podczas gdy Kliwer – nazewnictwa. 

Fragment arkusza IX mapy J.Ch. Textora, w wydaniu D.F. Sotzmanna
(ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej).

W zakresie rzeźby terenu stosowano kreskowanie, oznaczając krawędzie, wały morenowe, zbocza dolin rzek, jezior, pagórki i pojedyncze większe wzgórza. Przedstawiono rzeki (większe podwójną linią), rowy, jeziora i stawy, łąki (oznaczone kropkowaniem) lasy (przedstawione drobnymi sylwetkami drzew z poziomymi kreseczkami u podnóży), lasy na gruncie podmokłym, krzaki i piaski. Drogi podzielono na trzy rodzaje: krajowe i pocztowe (podwójna linia), zwykłe (pojedyncza linia), ścieżki (linia kropkowana). Ponadto wyróżniono aleje, mosty, promy i groble. Duże znaczenie przywiązano do oznaczeń osadnictwa. Osiedla zaznaczono zarysami geometrycznymi (oddzielone zespoły zagród czy większych kwartałów zabudowy) z określeniem przelotu i wylotu dróg. Wydzielono kilka kategorii miast i wsi. Dodano oznaczenia urzędu, dworu, klasztoru, folwarku, karczmy, leśniczówki, gajówki, huty szkła, smolarni, cegielni, kuźni, tartaku, urzędu i stacji pocztowej, urzędu celnego oraz młynów. Ponadto różnymi rodzajami linii wyznaczono granice krajów i prowincji, departamentów i powiatów (cieńsze kreski przerywane). Pisownię nazw miejscowych dostosowano do języka niemieckiego, starając się zachować brzmienie nazw oryginalnych (co dodatkowo opisano w legendzie mapy).

 

Zakupione arkusze zostaną poddane digitalizacji i udostępnieniu online w ramach projektu „Cyfrowe kolekcje Biblioteki Uniwersyteckiej – zbiory kartograficzne”, realizowanego dzięki dofinansowaniu Ministerstwa Edukacji i Nauki (umowa SONB/SP/548472/2022).

Oprac. Wiesław Wróbel

Bibliografia

1. T. Lankamer, Mapa J.C. Textora pod tytułem Nowe Prusy Wschodnie z lat 1795-1800, „Rocznik Białostocki” t. 7, 1967, s. 181-206. 
2. T. Popławski, Wojskowa mapa Nowych Prus Wschodnich z lat 1795-1800, w: Colloquia Collegii Suprasliensis. 2012, pod red. W.F. Wilczewskiego, Supraśl 2013, s. 23-32.